Saturday, May 28, 2011

Mapinda (proverbs) in Senga and Tumbuka - By Sitwe Benson Mkandawire

Mapinda (proverbs) in Senga and Tumbuka - By Sitwe Benson Mkandawire
VYAMUKATI Thepo/Jani
1. Mapinda ya Weluzgi............................................................. 1
2. Mapinda ya kujikhozga nakujitumphika .............................18
3. Mapinda ya kukolelezgana .................................................20
4. Mapinda ya nkhalo .............................................................24
5. Mapinda ya kususka.............................................................25
6. Mapinda ya kukhwimiskana ................................................26
7. Mapinda ya kusambizgana...................................................27
8. Mapinga ya kucenjezgana ...................................................46
9. Mapinda ya kulindilila ........................................................48
10. Mapinda ya kudandaula .....................................................48
11. Mapinda ya kuwelelana.......................................................49
12. Mapinda ya ŵanakazi...........................................................51
13. Mapinda ya ŵanalume ........................................................53
14. Mapinda ya kulanga ŵana ..................................................54
15. Mapinda ya Wudokezi .........................................................55
16. Mapinda ya banja na nthengwa...........................................56
17. Mapinda ya kujicingilizga ...................................................58
18. Mapinda ya kusazgikana navinyakhe ..................................60
19. Vigalamala muchisenga nachitumbuka ..............................64
20. Miyezi mu Chaka muchisenga nachitumbuka .....................82
21. Nyengo mu chaka muchisenga nachitumbuka ....................83



“VILOTO VYAŴASEKULU NA ŴAGOGO”

CHIGAŴA CAKWAMBA: Mapinda Ya Weluzgi


1. Nikolani mawoko, malundi nendenge

Cisambizgo ici cikung’anamula kuti mwanalume wazomela mulandu wanthengwa ndipo iyo wakupempha kumphala kuti ŵamuzomelezge kuti wapitilizge kuwonana namwanakazi wakhe apo vyose vya nthengwa vindamale kulipilika. Cisambizgo ici Nyengo zinandi cikuseŵezeskeka pakweluzga milandu yanthengwa kumphala.

Kwakufuma cisambizgo ici cikaŵa ntheula: Dazi (zuŵa) limoza Chiuta wakapanganga mendelo nakakhalilo kavinyama. Sono wakati wamalizga, kanyama kamoza ako tikuti ka kangalulu kakaluwika kukaŵikilako sono iko kanyama aka kakapempha nakulomba kwa chiuta nakuti “Fumu, ine nkhumanya kuti nacelwa ndipo namwe mwanguniluwako. Sono nkhulomba kuti munizomelezge kuti ine munikole waka mawoko kwene malundi nendenge pano pachalo cinu”. Chiuta wakapulika kulila kwakhe kangalulu, ndipo wakamuzomelezga kumukola waka mawoko kwene malundi wakazomelezgeka kwenda nipaka muhanya uno walelo.

2. Sukuluce (Mphevu) zikutondeka kwenda namuhanya cifukwa zikopa nkhuku

Munthu wamulandu wakutondeka kwenda mwakumasuka cifukwa iyo wakopa kuti ŵangamukola nakumukaka panji kumuyikiska musuzyo nyengo ili yose.

Cisambizgo ici cikiza pakuwona mwezo wa sukuluce usange yikwenda namuhanya naumo yikopela nkhuku kuti yingalyeka.

3. Membe pala ili pachilonda yokomeka yayi

Cisambizgo ici cikizila ŵakweluzga milandu. Cikung’anamula kuti munthu uyo wakweluzga milandu, kuti wangaweluzga mulandu mwakunyoloka yayi usange mubale wakhe ndiyo ngwakwananga. Ciyelezgelo nchakuti, pala ŵawise ŵa mwana ndiwo ŵakweluzga mulandu kumphala, ŵangaweluzga mwana wawo mwakulongosoka panji mwakunyoloka yayi.

Cisambizgo ici cikafuma kumembe iyo yikakhala pacilonda camunthu. Mweneco cilonda wakaŵinga waka membe yila kuluska kuyikomela papa cifukwa wakawopa kuti wangajipweteka yekha paumalilo.

4. Mulandu uvunda yayi

Nanga ucimbililenkhu, mulandu uzakuŵusanga nipela.

Kanyodo wakaŵa mwanalume wankhongono nkhanila. Sono ziŵa limoza watimba munthu nakumuleka padoko kufwa na nthimbo. Iyo wakacimbila nakufumamo muchikaya. Ŵakapokola ŵakamupenja nakuvilwa mwakuti iyo wakakike. Kanyondo wakhala nyengo yitali uko wakaya ndipo ŵanthu ŵakamuluwaka. Zuŵa limoza, wakaganiza kuti wawelele kukaya. Wakati fike waka, ŵakamukola nakumuŵika mujele panji mugadi. Ndiko kukafuma cisambizgo cakuti mulandu uvunda yayi.

5. Mbeŵa para ili muchinkhombe yukomeka yayi

Cisambizgo ici cikizila ŵakweluzga milandu. Cikung’anamula kuti munthu uyo wakweluzga milandu, kuti wangaweluzga mulandu mwakunyoloka yayi usange mubale wakhe ndiyo wakwananga. Chiyelezgelo nchakuti, pala ŵawise ŵa mwana ndiwo ŵakweluzga mulandu kumphala, ŵangaweluzga mwana wawo mwakulongosoka panji mwakunyoloka yayi.

Mbeŵa dazi limoza yikaŵa mucinkhombe yikalyanga skaŵa. Mweneco wakati wiza wakakwenyelela comene ndipo iye wakatola khuni likulu kuti wakome mbeŵa yila kwene wakatondoka cifukwa wakopanga kuti wangaphwanya cinkhombe cakhe. Paumalilo iye wakati; Mbeŵa para ili muchinkhombe yukomeka yayi. Cisambizgo ici cikuyana waka nacakuti membe pala ili pacilonda yukomeka yayi.

6. Pala ukhumba ncheŵe yikulume, dyaka kumuchila

Pala ukhumba kukhala makola yayi pamuzi, pa chalo, pa nchito panyakhe palipose apo uli, chitani vinthu ivyo vikukanizyika kucita.

Cisambizgo ici cikafuma kumunthu uyo wakadyaka ncheŵe kumuchila ndipo yikamuluma penepapo.

7. Yanakazi nayo yukola
Cisambizgo ici cikutiphalira kuti mwanakazi nayo wangaweluzga mulandu panyakhe nayo wangacita cinthu cikulu cakuzirwa ico mwanalume wangacita. Mungawonanga ŵanakazi kuŵa nga ŵalije nchito yayi kweni nawoso mbakuzirwa nakugwira nchito yikulu comene yakukhumbika pakutukula chalo.

Kwakufuma cisambizgo ici nkhuthengele panji kuthondo apo Chiŵinda wakazizwa pakuwona nkhalamu yanakazi ndiyo yikakomanga tunyama tunandi kuti yanalume yilye.

8. Kususka ncheŵe nkhujimako

Kukhoti panji kumphala yavyeluzgo usange munthu wayowoya ndondomeko panji wakuphalila kankhani, mukwenela kusinikizga, kukawona nakugomezga kuti nkhani njaunenesko pambele mundamususke panji namweso kuphalilaso ŵanthu ŵanyakhe.

Ŵakukoma mbeŵa kufuma kumakhululu ndiwo ŵakiza na cisambizgo ici. Ncheŵe yikafukulanga kukhululu kwene iwo ŵakagomezga yayi kuti kukhululu kula kuli mbeŵa. Ŵakati ŵajimako ndipo ŵakawona nakusinikizga nadi kuti kukhululu lila kulije kanthu kalikose.


9. Chilonda cikulu cukhumbika munkhwala wankhongono

Mulandu ukulu ukhumbika cigomezgo panji vigomezgo vyakhongono. Cikung’anamulaso kuti Mwanakazi mulala nayo wakukhumbika kwendezgana na mwanalume mulala. Pala zina lako nankhalo yako yanangika mucikaya, ukwenela kucita cinthu cikulu comene kuti ŵanthu ŵaluwe pa ivyo vyanangilapo zina lako na nkhalo yako.

Cisambizgo ici cikiza pakuwona naumo chilonda cikukanila namunkhwala udoko usange nchikulu. Cikuwoneka nga cikupola yayi.

10. Uyo walwala panthumbo (pamutima) ndiyo wakujulako.

Cikung’anamula kuti munthu uyo wali na suzgo ndiyo wakuyambilila kupenja wovwili. Uyo wali namulandu ndiyo wakukaka munyakhe ndiposo ndiyo wakwamba nkhani. Ciyelezgelo nchakuti, Pala ukupenja ndalama ndiwe ukukhumbika kuyabilila kusenga kuluska munyako wakupenjele. Pala uli nanchito ndipo ukhumba ŵanthu ŵakovwile uŵaphalile kuti nukhumba wovwili panchito iyi.

Cisambizgo ici cikafuma munyumba umo mukagonanga ŵanthu ŵanandi, mumphala panji munthanganeni. Ndipo yumoza mwaiwo, wakalwala panthumbo panji pamutima ndipo iye wakafumilanga pawalo kaŵilikaŵili kukajovwila. Ŵanyakhe ŵakawona ivyo vikacitikanga nakuzomelezgana kuti nadi wuyo walwala panthumbo ndiyo wakujulako kwambula kuŵuska ŵanyakhe.

11. Vikhuni vya nyumba wopimila kuthengele panji kuthondo yayi

Mulandu ŵakuyowoyelathu pakwelu kuti mwawina yayi apo wunda weluzgike. Panyakhe tinene kuti mwakwaniska kucita cinthu usange camala kucitika cose makola panji cakwaniskika mukakhalilo.

Munthu munyakhe wakapanganga nyumba yakhe ndipo iye vikhuni vya nyumba wakapimilathu kuthondo. Wakati wafika kukaya, vikhuni vinyakhe vikapelela kuti vikwane naumo iye wakapimila kuthengele.

12. Fwiti yukola fwiti yinyakhe/Kaboni wambeŵa nimbeŵa yinyakhe/Kawalala wakukola kawalala munyakhe

Kuboni muwemi pamulandi ni uyo wakawona ivyo vikacitikanga. Fwiti yukola fwiti yinyakhe, wakwimba wakukoleka na wakwiba munyakhe.

Ng’anga izo zikukola fwiti nazo zikulowa ndico cifukwa cakhe zikumanyila kuti kuti munthu uyu wakulowa ŵanthu.

13. Para mwezi undafume, nthanda ndizo zuŵala comene

Wakwanaga wakuyowoya mwakulongosoka yayi panji usange kukwiza cinthu ciwemi kunthazi panji cinthu ciheni, kukwiza vimanyikwilo vinandi ivyo imwe mungawona kuti vinthu kunthazi vilimakola panji vilimakola yayi.

Kwakufuma cisambizgo ici cikaŵa nthaula: Usange mwezi undafume, nthanda ndizo zuŵala kulogozga kuti mwezi uzamufuma.

14. Chigwele wangabisika mumaji yawemi comene

Ŵahaŵi panji ŵanthu awo ŵakucita vinthu viheni panji ŵamilandu nawo ŵakubisika mu ŵanthu ŵawemi kuti nawo ŵawoneke kuti mbatunthulu.

ŵanthu ŵakawona kuti Chigwele wakubisama mumaji yawemi nyengo zose ndimo iwo ŵakapangila cisambizgo ici.


15. Para mabingu yafipa yakwiza pamoza munozgekele vula

Usange vinthu ivyo mukucita vyakonkhanapo viheni pelapela, mumanye kuti suzgo pathupi linu lili pafupi.

16. Nkhulande ndizo zukoma zovu

Mulandu udoko panji Kanthu kadokodoko ndiko kokomeska munthu mukulu. Kwakufuma chisambizgo inci nkhwakuti, dazi limoza, zovu yikafwa na nkhulande.

17. Nanga usiku ungakula uli, kutichenge nipela.

Nanga mulandu ungakula uli uzamumala panji tinene kuti nanga ungasuzika uli sono panji nyengo yino kunthazi vinthu vizamukuŵa makola. Kulije cinthu ico cikukhalilila kwamuyilayila.

18. Kulije munkhwala wakupoleska cizondano

Mulandu usange wacitika ukwenela kukonkheka mwakulongosoka na kwelusgika mwakunyoloka. Pala mwazondana apo muli pa muzi, nchakusuzga kuti mutemwaneso.

19. Ungali bisa yayi josi para nyumba yako yikupya

Mulandu ukulu pathupi lako panji apo wakhala usange wananga nchakusuzga kubisa panji tinene kuti Usange panyumba pali suzgo, nchakusuzga kuti iwe wubisile suzgo ilo kuti ŵanthu ŵaleke kumanya.

20. Wakulila vula wakulila matika

Pakupeleka mulandu kumphala ya vyeluzgo, ukwenela kujimanya kuti mulandu wako utikwendele makola kuluska kukhumba waka kuya kukhoti. Uyo wakukhumba vinthu viwemi wanozgekeleso napa vinthu viheni ivyo vikwenedezgana na uwemi ula. Vula njiwemi kwene yikuleta matika ayo mukutinkha.

21. Para maji yakhaliska yakununkha

Mulandu usange wakhala comene mukweluzga ukulondoloka panji kukonkheka makola yayi. Cikung’anamulaso kuti usange munthu wandale wakhaliska pacifulo, wakwendeska makola yayi vinthu.

22. Nkhuku para zamwa moŵa zikuluwa kuti kuli nombo/zwanga

Munthu usange wakalipa panji wamwapo, wakuluwa kuti kuli lamulo, matenda na vilwani vinyakhe ivyo vingamupa suzgo. Cikung’anamulaso kuti usange munthu wamwa moŵa wakugonana bweka na munthu waliyose mwakuti paumalilo wangatola namatenda yakofya

23. Para mutu ngukulu ungaŵeka makhofi yayi

Wambula kupulikila munyakhe panji ŵanthu wakujisanga musuzgo. Cikutiphalilaso kuti usange wapanga milandi yinandi panji mulandu ukulu comene nchakusuzga kuti ukhale makola. Cikung’anamulaso kuti usange ndiwe mukulu pabanja panji ndiwe wakusangikako nandalama, nchakusuzga kuti suzgo lapabanja likupilile kwambula kukumanyiska panji kukucema kuti uwovwileko ŵanthu.

Ŵanthu ŵaŵili ŵakatimbananga. Yumoza mwa iwo wakaŵa namutu ukulu ndiposo kuti iye waŵeke makhofi cikaŵa cakusuzga kuluska yula wamutu udoko, ndiko kukafuma cisambizgo ici.

24. Para ng’oma zacinja kalililo, ŵakuvina nawo ŵakwenela kucinja.

Usanga ŵanthu awo ŵakumovwilani ŵayamba kusuzika nikuti namwe mwayamba kusuzika. Cikung’anamulaso kuti usange ŵapapi panyakhe ŵakumusungani ŵakusama kukakhala pamalo yanyakhe, ŵakusungika nawo ŵakwenela kusama. Paraso boma lacinja, vinthu vikucinjaso.

Usange muli pavimbuza, pala ng’oma zacinja kalililo namwe mukucinja kavinilo kulingana naumo ng’oma zikulilila panji sumo naumo yikwendela.

25. Mulandu ukulya mweneco

Uyo wananga ndiyo wakusuzika panyakhe tiyowoya kuti munthu uyo wacita cinthu ciheni ndiyo wakusuzika naco panji nakumufikiska ku gadi kujele nakufwa naco.

26. Munthu uyo wakukhumba kusunkhanya khuni likulu, wakujisunkhanya yekha

Wakuphwanya dango, ukhalilo panyakhe mwambo wakujiphwanya yekha cifukwa munthu uyo wangatimbana panji kuyambana na muzi yayi. Cikung’anamulaso kuti usange ukhumba kucita cinthu ciheni kumunthu mukulu, ukujicitila wekha pathupi lako.

27. Chule wakuyatemwa maji, kwene yakupya cha

Lamulo ndakutemweka kumunthu waliyose kwene ngakusuzga usange ghamuzgokela. Cikung’anamulaso kuti munthu waliyose wakuŵutemwa umoyo kuluska umoyo wanyifwa panji uheni. Usange mwaŵika chule mumaji wakusekelele kwene maji yakupya wakucimbilamo. Ndiko kukafuma cisambizgo ici.

28. Somba likulu lukoleka nachono cikulu.

Phindulo ndakuti, Mulandu wukulu panji munthu mulala wakwenela kweluzgika na ŵanthu panji mphala yilala mwanakazi mulala wakupulikana na mwanalume mulala.

Cisambizgo ici cikafuma ku awo ŵakukola somba. Iwo ŵakawona kuti somba likulu likucepa kunjila mucono cidoko ndimo iwo ŵakayowoyela kuti somba likulu lukoleka nacono cikulu.

29. Somba ilo likufipiska maji likukhala mu maji yakubinkha

Wakupanga milandu wakukhala mu umoyo wakusuzika panji tinene kuti munthu uyo wakucita vinthu vyaucindele viheni panji ivyo vikukanizgika na chalo wakukhala naukhalilo uwemi yayi.


30. Nthumbo yingabisika nawoko yayi

Mulandu ukulu nkhwakusuzga kubisa panyakhe tiyowoye kuti cinthu cikulu nchakusuzga kubisa.

Zuŵa limoza mwanakazi yumoza wakaŵa nanthumbo ndipo iyo wakadokelangaso mwanalume munyakhe. Sono pakuwonana na mwanalume uyu iyo wakaŵikangapo woko panthumbo pathupi pakhe kuti mwanalume yula waleke kumanya. Kwene nthumbo yila yikati yakula, iyo wakaŵikangapo nipela woko lakhe kwene mwanalume wakawona paumalilo kuti walinapathupi.

31. Nanga Zovu yiwande uli, nifumu nipera ya muthengele

Mulandu udoko na ukulu vyose nimilandu nipela. Cikung’anamulaso kuti cilicose ico cingacitika kwa nyoko, wuso, fumu, dumbu wako panji mubale wako waliyose, nimubale wako nipela. Muleke kuŵasula munthowa yili yose.

Musungwana yumoza wakaŵa nakanyamata kakutowa nkhanila. Sono zuŵa limoza musungwana uyu wakaŵa naŵanyina ndipo iye wakakumana nakanyamata aka. Ŵanyina ŵakaŵa navigumu kuti meno yose cheee! Nakununkha comene mumulomo. Ndipo iye wakamuphalila munyamata uyu kuti aŵa mba gogo ndiwo ŵakunisunga.

32. Maji yakupya nayo yangazimya moto

Mulandu panji suzgo linu lingawovwilika namunthu waliyose kusazgilako na cindele. Cindele naco panyakhe mwana nayo wangamazga suzgo usange lilipo panyumba, pamuzi panji pathupi. Usange mwatola maji yakupya panyakhe yazizimu vyose pala mwathila pamoto vikuzimya.

33. Nkhalamu yambula mino, yikusuzika kulya nyama yinonono

Muweluzi wakusuzika panyakhe wakutondeka kuweluzga mwakulongosoka mwana panji munthu uyo wakumusunga panji wangamusunga usange ŵali namulandu. Ici cikiza pakuwona nkhalamu yikatondekanga kulya nyama yinonono.

34. Unganenanga Munthu uyo wakunyamula kuti wakununkha

Mungacitanga vinthu vyauzeleza kumunthu uyo wakumucitilani viwemi chala cifukwa wangaleka kumucitilani vinthu vila viwemi.

Ŵanthu ŵabili ŵakaya kuthengele ndipo yumoza mwa iwo vikalema comene sono ŵakamunyamula kumunyakhe nakuwelela kukaya. Munthowa, yula munthu wakayamba kunena munthu yula wamunyamula kuti thupi lakhe likununkha. Pakupulika nthena munyakhe wakamuleka pasi kuti wende yekha.

35. Mungatazganga ngw’ina yayi apo lundi licali mumaji

Kuwina kwa mulandu nipala wamala, cikung’anamulaso kuti mungatukanga yayi awo ŵakumusungani pakuti sono mwamusanga nyumba yinu cifukwa mucali mukunozgekela ndiposo vinthu vingatondeka kunthazi. Kucita cinthu ciheni panyumba apo muli panyakhe kumalo uko mukuseŵezela mbujila.

36. Munganenanga nyumba iyo yikumusungani kuti njakubinkha yayi

Pelekani nchindi ku ŵalala na ŵakweluzga mulandu winu. Nchakwenelela kucindika nakupwelelela nyumba iyo mukukhalamo pakuŵacindika ŵanthu ŵala mwakulongosoka.

37. Khuni ilo likutondeka kusunkhanika, likusunkhanika namphepo

Munthu uyo wakuleka kupulikila ŵanyakhe, wakuŵapulikila pala suzgo lamukola pathupi lakhe. Chisambizgo ici cikafuma kucikhuni cikulu usange mwacikola cikutondeka kuzekezeka kwene pala mphepo panji mutunga wiza cikusunkhanyika.

38. Nanga Mulendu waŵe na meso yawemi, palije ico wakuwona

Nchakusuzga kuti mulendu wayowoye cinthu nakuti ŵanthu ŵamugomezye nangauli cinthu cili cingaŵa caunenesko.

39. Nkhonyo iyo yikutondeka kwenda na cikhamba cakhe yinozgekele kufwa.

Munthu uyo wakutondeka kujiyowoyela yekha kuti wajovwile kumphala yamilandu wanozgekele kusuzika. Cikung’anamulaso kuti munthu uyo wakuleka kujisunga yekha na mudauko wachalo wanozgekele suzgo lakhe. Panji tinene kuti mwana uyo wakuleka kunozgekela za umoyo wakhe wanozgekeleso kusuzika kunthazi zakhe.


40. Nthambo yifupi palije ico yingakaka

Mulandu wakukuguluzga waka kulije uko ungafika panji kukupeleka. Cikung’anamulaso kuti munthu muzeleza palije ico iye wakutolapo paumalilo.

41. Libwe ilo lili pakati pamaji likopa vula yayi

Munthu uyo walizgoŵela kukhala namilandu panji kucita vinthu viheni wakopa yayi usange cinthu ciheni cinyakhe cikwiza.

42. Neza ngwakuthwa kujumpha mbavi kwene wanga dumula chikhuni yayi

Nanga muweluzi wamilandu wangamanya uli kuweluzga, nchakusuzga kuti iyo waweluzge mubale wakhe. Cikung’anamulaso kuti ŵanthu ŵanyakhe mbakulongosoka kuŵa ŵadangilili kwene ŵangakhala yayi cifukwa ca mudauko panji malamulo nandondomeko yakukhalilapo pacifundo cila.

43. Munthu wanthumbo wanganena kuti nibutu yayi

Munthu uyo wali na mulandu wanganenanga kuti walije mulandu yayi nipaka pa nyengo iyo ŵamweluzgila kuti nadi walije mulandu. Cikung’anamulaso kuti pala munthu wakula, wangawelelako kuwanice kumanyuma panji kumasinda yayi.

44. Munthu uyo walumika nazimu wakopa namembe ya munyumba mwakhe

Munthu uyo waliŵapo kale namulandu wakopa kalikose. Chikung’anamulaso kuti usange cinthu ciheni cakucitikila pakwamba ukopa na kanthu kambula nakulongosoka makola panji cinthu cambula kofya.

45. Mwanalume wakucimbila muminga pambula cifukwa yayi, nikuti panyakhe wakuzikizga nyama panji njoka/nyama yikumudikiska.

Mukhoti panji mumphala yaweluzgi ŵakunjilamo bweka yayi. Nikuti panyakhe wanangila munthu panji munthu wakunangila. Cikung’anamulaso kuti mwanalume panji mwanakazi waliyose kuti wakucita cinthu cinonono pambula cifukwa yayi. Nikukuti cilipo cimoza cikulu ico camupangiska kuti iyo wacite cinthu cila.

46. Para nkhalamu yikumudikiskani mungafumbananga kuti kasi njanalume panji njanakazi

Usange nukucita cinthu cilicose mukwenela kujifumba mwekha kuti kasi uŵu nimulandu panji yayi. Cikung’anamulaso kuti usange pasangika ujila apo imwe muli panji suzgo lilose munga fumbanga kuti suzgo ili lafumilankhu yayi kwene penjani mankhwala panji sangani nthowa yiwemi yakumazgilamo suzyo lila.

Ŵaciŵinda ŵaŵili ŵakaya kuthengele kukasaka nyama. Zuŵa ilo ŵakakumana nankhalamu nakuyamba kuŵadikiska comene. Yumoza mwa iwo wakufumba munyakhe kuti kasi nkhalamu iyi njanalume panji njanakazi? Munyakhe wakamuphalila kuti laŵiskapo uyiwoneske. Pala wayimanya uniphalileko nane. Munyekhe nayo wakati laŵiskako ndiwe nipaka paumalilo wose ŵakawa pasi ndipo nkhalamu yila yikaŵa kola.

47. Ncheŵe yingapelekezga wisekulu kumunda kwene yingalima yayi

Pakuya kumphala yamilandu, mbanadi ŵanthu awo ŵangamupelekezgani kwene kuti wose ŵamukumovwilani kuyowoya yayi panji wose ŵamukuweluzgika yayi kwene ni wekha pa wekha. Cikuti phalilaso kuti Ŵanthu ŵanyakhe mbakwenda nawo waka kwene kuti ŵakovwila yayi nanga uli uŵe nasuzyo pathupi lako. Iwo ŵakuyowoya waka kwene ŵakovwila yayi nanga uli muŵe nasuzyo.

Ŵanthu ŵanandi awo ŵalinancheŵe ŵakuluta nazo kuminda kwene zikuŵawovwila kulima yayi nanga vingalema uli.

48. Khuni ilo likutondeka kusunkhanika, likusunkhanika namphepo

Munthu uyo wakuleka kupulikila ŵanyakhe, wakuŵapulikila pala suzgo namuladu vyose vyamufikila panji vyamukola pathupi lakhe.

49. Nanga Mulendu waŵe na meso yawemi, palije ico wakuwona

Nchakusuzga kuti mulendu wayowoye cinthu nakuti ŵanthu ŵamugomezye nangauli cinthu cili cingaŵa caunenesko.


49. Mulandu ukwiza nge nchisuli

Ungamanya yayi apo mulandu wukwizira.

50. Palibii pali minga

Nyengo zinandi tikumanya kuti ivi vinthu tikucita nimulandu kunthazi kwakhe kwene ise tikucitilamo waka. Para mukuchita cinthu icho cikuwoneka makola cha mu vyakunthazi kwakhe, nikuti palinje kawemi.

51. Kukoma munkhwele nkhuzelezga
Chikung’anamula kuti, usange ndimwe mukweluzga ŵana awo ŵayambana ndipo yumoza mwa iwo mukumumanya panji nimubale winu, yeluzgani nkhani mwakunyoloka mwakuti wose ŵasambililepo kuluska kuŵika pakati ubale.

52 kunya munthowa nchikanga

Kunanga mulandu uwo ukumanyilathu ukwenela kuŵa nacikanga. Cikung’anamulaso kuti kucita cinthu cakofya ico ŵanthu ŵanandi ŵangacita yayi uŵenge wakunozgekela pa zamalipilo yakhe. Kucita cinthu cakukanizgika uŵenge na cikanga.


53 Munthu wanthumbo wanganena kuti nibutu yayi

Munthu wamulandu wanganena kuti walije mulandu yayi nipaka khoti panji mphala yamalango yijumule. Pala munthu wakula, ungawelelako kumanyuma panji kumasinda yayi.


CHIGAŴA CA CHIŴILI: mapinda ya kujikhwimiska, KUJIKHOZGA NAKUJITUMPHIKA


54. Pala wamila wabona ujimanye kuti pathako mphasani.

Cing’anamulo ca chisambizgo ici, nchakuti pakucita cinthu ciheni, cinonono, cirwani panji cilicose, ujimanye apo wakholela panji apo iwe wayimilila kuti suzgo lose lingasangika litimalenge panji likwaniskikenge.

55. Pala waphikapo dengele/jonjo pamoto ujimanye meno.

Ching’anamulo ca chisambizgo ici, nchimozapera nachisambizgo chakuti “Pala wamila wabona ujimanye kuti pathako mphasani” ndiposo vyose vikung’anamula kuti pakucita chinthu ciheni, cinonono, cirwani panji cilicose, ujimanye apo wakholela.


56. Gwalawala uyo wafuma kumutenje wawa pasi ukujitumbika wekha usange palije wakuŵutumbika.

Ŵanthu ŵanandi nchakusuzga kuti iwo ŵawonge ŵanyawo panji kutumbika ŵanyawo para ŵacita cinthu ciwemi. Sono usange palije wakucita ntheula para wacita cinthu ciwemi, jitumbika wekha kuti walimbikila nakupanga chidiŵi usange nchamacitiko.

57. Zuŵa luŵalila awo ŵakulikhumba

Awo ŵakukhumba kutukuka, kulemela panji kusuzika ŵakucita vinthu ivyo vitiŵawovwile mukukwaniska vinthu vila.

58. Ncheŵe yufipa mutima yayi para nkhuku yacimbilila kuviwangwa

Pakucita cinthu mungayezgelanga ŵanyinu yayi kuti yayi munyane wayamba ici nane niyambe kwene nozyekelani makola ndipo mungayambanga.

59. Pala wawona mbeŵa yikuseka napusi umanye kuti khululu lili pafupi

Pakucita cinthu ciheni panyakhe kuseŵela na cinthu cirwani ujimanye apo wayimilila mwakujicingilizgila.

60. Funyani thukutila namulenje mwakuti mupumule namise
Pala mukhumba kukhala makola mukwenela kuseŵeza nankhongono pa nyengo yakhe.

61. Mphofu yikuyimanya makola nyumba yakhe kujumpha mulendu uyo walinamaso

Munganjililanga mu vinthu ivyo ŵanyinu wakucita cha cifukwa wakumanya ivyo wocita. Ndimwe muŵilengemo musuzgo. Pani ŵanthu awo ŵakumanyi kacitilo ka cinthu kuti ŵacite makola.

62. Guluguswa akujiwona nga nkhayuni cifukwa nayo wakuduka

Ŵana awo ŵapapi mbakulemela panji ŵakulu ŵawo mbakulemela nawo ŵakujiwona nge mbakulemela. Cikung’anamulaso kuti, awo ŵakujisanga paŵanthu ŵamahala, ŵakutumbikika na kuzirwa, nawo ŵakujiwona nga mbamahala nakuzirwa.

63. Chakufyula masozi yako nchiwoko chako

Usange ulinasuzgo, ndiwe wamweneco ungamazga suzgo lila. Cikung’anamulaso kuti munthu waliyose wakwenela kujiwovwila yekha pakunozgekela za ukhalilo wakhe kunthazi.

64. Kankhuku ako kazamukuŵa tambala kakuwonekelathu pakubabika

Munthu wankhalo yiwemi wakusoŵa yayi, kumuwona waka kamoza mukendelo, kayowoyelo, katauzgira, kavwalilo nakawonekelo mungamumanya.

65. Nkhuku yamaweya yawemi yikubisama yayi pakwenda

Pala mukucita cinthu cilicose cakuzomelezgeka naŵanthu, mukucita muzuŵa na pakwelu pa ŵanthu. Cikug’anamulaso kuti munthu wankhalo yiwemi wakutemweka naŵanthu palipose apo iye wali. Uyo wali navovwala viwemi wangajibisa yayi. Chikung’anamulaso kuti, Para munthu wakuchita chinthu chakwenerela panji chacandulo naunenesko nkhanila wakucibisa yayi kwene para nchiheni wakubisa panji nakucicita nausiku.

67. Pala uli palupili, ungamunuska chule yayi.
Para munthu nkwakulemele, ŵakusauka na vyaukazuzi vinthu wakuyikako mahala yayi Nyengo zinandi.

68. Usanga tambala wakokolika namulenje, wankhongole ndiyo wakufipa mutima.

Munthu uyo wakujikhalila payekha palije ako iyo wakopa nausiku panji namulenje kwene wakugomezga ŵanyakhe. Wankhongole ndiyo wakufipa mutima kuti panji namacelo ŵakwiza ŵeneco kwizakanipinda.

69. Para ukhumba ncheŵe yikulume, dyaka kumuchila

Pala ukhumbi muzi ukuŵukile, panji kunchito ŵakudikiske, phwanya malamulo Nyengo zinandi.

70. Kunyamuka pa ulendu utali nikuti wajimanya kuti wamufika.

Pakucita cinthu cilicose nikuti wamanya kuti ukwaniskenge nipaka paumalilo. Usange ukukonkha mwanalume panji mwanakazi mukulu, ujimanye kuti umukwaniskenge. Pakuyamba kucita cinthu cilicose, ujimanye kuti ukwaniskenge nipaka paumalilo wakhe.


CHIGAŴA CA CHITATU: MAPINDA YA KUKOLEREZGANA

71. Kachande kadelele kakwendelana

Chikung’anamula kuti para mwamovwila munthu munyinu muhanya uno, namachelo nayo wazamukumovwilani kwambula kudondwa panji tinene kuti ŵanthu ŵakovwilana apo iwo ŵakhala usange pali suzgo panji kusekelela.

72. Wamahala uyo wakumanya visambizgo, wakweluzga milandu

Munthu wamahala wakuwoneka mumacitilo ghavinthu kuluska kujithemba waka kuti ine nilinamahala panji acite ŵalinamahala kwambula kuwona na ivyo ŵakucita.


73. Tukhuni uto ŵakakilila pamoza nthwakusuzga kupyola

Ŵanthu panji banja ilo likupulikana ndakusuzga kuti muli palanganye nanga mungalimbikila uli. Usange tukhuni uto tukupyoka bweka usange mwatuyika pakumoza, nthwakusuzga kuti tupyoke cifukwa tose tuli pamoza. Ndiko kukafuma cisambizyo ici.

74. Tuŵilituŵii nthuŵanthu kalikekha nkhanyama

Nchiwemi usange muli mwaŵili panji mwaŵanandi cifukwa mukusambizgana mahara kujumpha munthu yumoza payekha. Cifukwa pala wasanga suzgo kulije munthu uyo wangakovwila yayi apo iwe wakhala.

75. Amunkhwele wolelana
Munthu wakubaba munthu munyakhe panji tinene kuti Munthu wakutola munthu munyakhe, chindele cikutola cindele cinyakhe, tuyuni tutola tuyuni tunyawo, vinyama vyutola vinyama vinyakhe.

76. Pamupata wonyelapo yayi

Para mwayambana panji mukufumapo pakaya, mungacitanga vinthu viheni yayi chifukwa uko mukuya mukumanyako makola yayi. Paumalilo mungawelelakoso kunyumba uko mwafuma.

77. Mphangwe (Nyungu) zakuchiwolya wogampha yayi

Cikung’anamula kuti para mukufumapo pamuzi mungacitanga vinthu viheni yayi chifukwa namachelo mungawelelaposo apo mwafuma.

78. Kukula nkhulelana
Para wamovwila munthu muhanya uno namacelo nayo wazamukumovwilani nikuti muliko mukukhala.

79. Chigunwe cimoza cingakoma nyinda yayi

Ching’anamulo ca chisambizgo ici nchimozapera na chisambizgo cakuti “Chijele cimoza cingalila yayi”. Vikutiphalila kuti Kusambizgana vinjeru nchiwemi kuluska kujicitila vinthu pawekha.

80. Dende nkhulyelana
Ukhalilo waŵanthu nkhuwovwilana.

81. Dambo wombukila pamoza ndipo ng’wina yikopa
Apo mwakhala mukwenela kupulikana nakukolelezgana mukacitilo kavinthu nakakhalilo. Cikutiphalilaso kuti Mu banja panji paguru usange mukukolelezgana palije uyo wangamofyani yayi panji kumukomani cifukwa mose ndimwe ŵakukolelezgana mukakhalilo. Ŵahaŵi ŵakopa usange ndimwe ŵakupulikana apo muli.

82. Luŵilo lwa muchicenga woyabila pamoza

Para mukupanga cinthu cawumoyo winu kunthazi panji cinthu cakusuzga ndiposo muli mwaŵanandi cakuti waliyose wali payekha, nchiwemi kuti mose muyambile pamoza kucita cinthu cila. Ciyelezgelo nchakuti, usange pali sima pambale ndiposo ŵanthu mbanandi awo ŵakukhumbika kulya, mukwenela kuyambila pamoza cifukwa ŵanyakhe mungaŵanora paumalilo panji ŵangakhuta yayi.

83. Bongololo pala mwamudula kalundi kamoza nikuti wandalemale yayi.
Usange mukukolelezgana apo mwakhala, nanga yumoza wafwe mungasuzika yayi panji tinene kuti munthu uyo wali naŵanyankhe ŵanandi nikuti iye wangasuzika yayi para yumoza wafwa.


CHIGAŴA CA CHINAI: MAPINDA YA NKHALO

84. Maji yokonkha mufolo.

Nkhalo yamwana yikukonkha ŵapapi panji ŵasekulu na ŵagogo ŵawo awo nyene ŵaka ŵako kale na ivyo iwo ŵakacitanga.

85. Kukula ninkhalo.

Usange ŵanthu ŵakuti acite ŵakula cikung’anamula musinkho cala kweni mumano, mahala, vinjelu naumo ukukhalila naŵanthu pamuzi.

86. Mungasambizga munkhwele mwakwendela muthengele yayi

Munthu uyo wakumanya kale kacitilo kacinthu nga mphanthengwa ya ŵalalaŵalala, mukutaya nyengo yinu pakuŵasambizga kacitilo kavinthu. Ciyelezgelo nchakuti usange munthu uyo wakatengwapo kale sono watengwaso, ndiposo imwe mukhumba kumusambizga mwakugonelana na mwanalume, mukutaya nyengo yinu.

87. Nkhalo yiheni yuwela

Pala ukucita cinthu ciheni, cilanyene cila cingakuwelela panji citikuwelele munthowa yinyakhe paumalilo.

88. Libwe limoza lingakoma tuyuni tuyuni tuŵili.

Munthu yumoza wangacita vinthu viŵili vyakulongosoka panyengo yimoza usange ngwakufukafuka panchito zila.


89. Nkhalo yamunthu yili nga ninthumbo, yingabisika yayi
Ivyo munthu wakucita nyengo zose, vingabisika yayi kulikose uko iyo wangaya.

CHIGAŴA CA CHINKHONDE (CHISANU): MAPINDA YA KUSUSKA

90. Wambula kumanya kuthya nthepo wakuti tuyuni tusankha panji wakugulizga munyakhe kuti wali namankhwala.

Munthu wambula kumanya kacitilo ka cinthu wakupa ujila cinthu cila. Ici cikutisambizga kuti tikwenela kusambilila zinchito zinandi naumo zikucitikila kuluska kucitilamo panji kupa ujila vinthu vila panji ŵanyithu.

91. Wambula kumanya kulima wakuti jembe lililose ndeheni panji ndakubuntha

Cisambizgo ici cikutisambizga kuti munthu wambula kumanya kacitilo ka cinthu wakupa ujila cinthu cila. Ici cikutisambizgaso kuti tikwenela kusambilila zinchito zinandi naumo zikucitikila kuluska kucitilamo.

92. Wambula kwenda wakutumbika sima ya nyina

Kumanya vinthu vinandi panji viwemi naviheni munthu wakwenela kwenda mizi na mizi panji vyalo navyalo kuluska kukhala pamoza pera.


93. Libwe limoza lingakoma tuyuni tuŵili yayi

Chikung’anamula kuti munthu yumoza wangacita vinthu viŵili vyakulongosoka panyengo yimoza yayi. Nchakwenelera kucita chinthu cimoza panyengo yimoza.

94. Wambula kumanya kuvina wakuti ng’oma njiheni

Wambula kumanya kacitilo kacinthu wakupa ujila ŵanyakhe panyakhe tinene kuti pali cinthu ico iyo wakugulizgila.

95. Vipopoma viŵili vingapulikana yayi
Ŵanthu ŵandele pera ŵangakhala pamoza nakupulikana yayi.

96. Munthu wangajimeta yekha yayi

Pala ndiwe wakweluzga ŵanthu kumphala ndipo nawe wananga mulandu kuti ungajeluzga wekha yayi. Panji wakovwila ŵanthu pasuzgo lose ilo lingaŵako, wangajovwila yekha yayi. Ukhumbika ŵanthu ŵakovwileko.

97. Kayuni kolilalila kozenga chivwimbo yayi
Munthu wakuyowoya yowoya panyakhe kupambaniska ŵanthu apo ŵakhala, wakuzenga muzi yayi.

98. Maduka duka ya phana yakadukila muminga

Cikung’anamula kuti munthu wakwenda kwenda panji muleŵe wakugonana na ŵanthu ŵanandi wakujisanga mumatenda na nyifwa.



CHIGAŴA CA CHINKHONDE NAKAMOZA: MAPINDA YA KUKHWIMISKANA

99. Maji pala yathika yoyoleka yayi

Ching’anamulo ca chisambizgo ici nchimozapera na chisambizgo cakuti “Thepo pala lawa pasi lingawelelako yayi”. Vyose vikung’anamula kuti para munthu wafwa wangawuka yayi panyakhe tinene kuti pala cinthu capita nikuti caluta.

Chisambizgo ici cikafuma pakuwona maji yakati yathika. Usange mwathila maji pamichenga mungayola yayi nanga visuzge uli.

100. Wakupempha wakopa nthusi yayi

Uyo wakukhumba cinthu kuti cicitike wanozgekele kumazga suzgo lakhe, wakunozgekele pa cilicose ico cingamucitikila.


101. Thepo pala lawa pasi lingawelelako yayi
Ching’anamulo ca chisambizgo ici nchimozapera na chisambizgo cakuti “Maji payathika yoyoleka yayi”. Vyose vikung’anamula kuti para munthu wafwa wangawuka yayi panyekhe tineneso kuti pala chinthu cacitika nchakusuzga kuwelezgepo.

Thepo pala lafuma kucikhuni nakuwa pasi nchakusuzga kuti thepo lila liweleleko kuchikhuni cila. Ndimo cikizila cisambizgo ici.

102. Munyengo yachihanya nchiwemi kupanga ubwezi na dambo
Usange muli nasuzgo, nchiwemi kupulikana na munthu uyo wangamovwilani pa suzgo lila.

103. Kayuni kakulima cha kwene kakulya nyengo zose

Kukhala makola pachalo nkhulima pera yayi kwene kuli nthowa zinandi zakuti munthu wangakhalilamo.

104. Para mukulu wako wali pachulu, nikuti nawe uli paculu yayi.

Ndalama za wuso panji mukulu wako nizako yayi. Usange mukulu wako nimukulu wachalo nikuti nawe ndiwe mukulu wachalo yayi. Limbikila pawekha nawe.

CHIGAŴA CA CHINKHONDE NATUŴILI: MAPINDA YA KUSAMBIZGANA

105. Pala mukhumba mukakhale mumunthuzi wakhuni pala mwacekula, pandani chikhuni sono nthena.

Chisambizgo ici cikutisambizga kuti usange tukhumba tikakhele makola kunthazi naumoyo uwemi, tikwenela kunozgekela muhanya uno. Umoyo uwemi kunthazi ukuyabila muhanya uno mukuseŵeza na nkhongono, kulima kuwemi, bizinesi nayo yankhogono panji nakusambila kuwemi kwa nkhongono.

106. Mungalaŵiskanga apo mwanguwila cha kwene apo mwangujibunthulila.

Para mwasanga suzgo mu umoyo winu, mukwenela kuwona apo suzyo lila lafumila kuluska kuwona apo mwawila panji mwagona. Ciyelezgelo nchakuti usange muli nanjala panyumba yinu muhanya uno, mukwenela kuwona icho chalet njala yila kuluska kupa ujila munthu waliyose.

107. Mweneco wowa wakumanya uko wafuma

Suzgo lili lose ilo mwasanga pathupi linu, palipo pamoza apo imwe mwaŵeneco suzgo mukumanya kuti suzgo ili lafumila pakuti nthena. Mukumanya kuti suzgo ili nilinalo sono ili lafuma pakuti nthena panji dazi lila nkhacita chakuti panji nkhatondeka kucita chakuti ndipo pafumila suzgo ili.

108. Nanga ncheŵe yingabwentha wuli, yingamuphalirani yayi kuti nangauli ŵadada ŵalikufwa ŵakaŵa wolemela comene

Chikung’anamula kuti, pa umoyo wa munthu, kuli visisi vinyakhe ivyo munthu nanga mwamufumba uli panji kutimba kwankhongono wangavumbula yayi. Mwanakazi wako panyumba pala wagona na mwanalume munyakhe wanga yowoya yayi nanga uli mumufumbe nakutimba comene.

Chisambizgo ici cikafuma kwakuti nthena; Zuŵa limoza mwanakazi wakutengwa wakasangika pamoza na mwanalume munyakhe, sono ŵakati ŵaŵasanganizga, mwanalume wakacimbila. Sono mwanakazi yula wakatimbika nakufumbika comene kuti wayowoye usange mbunenesko kuti ŵakwendezgana na mwanalume yula kwene iye wakakana. Iye wakati mutinikomenge waka palije ico nacita ine.
109. Ng’oma wolizga na munwe wumoza yayi

Chikung’anamula kuti, vinthu vya gulu panji banja mungalekelanga munthu yumoza yayi chifukwa nchakuti munthu yula nayo wanganaga vinthu vila nikuti mose mwaluza.

110. Uyo walwala panthumbo (pamutima) ndiyo wakujulako

Uyo wali nasuzgo ndiyo wakukhumbika kupempha wovwili ku uyo walinavyo panji ndiyo wakukhumbika kucita chinthu ico cingamovwila. Uyo wali nasuzgo ndiyo wakukonkha munyakhe.

111. Mulomo uwo ukulya ukuyowoya yayi

Cikung’anamulaso kuti para panyumba mukhala makola palije uyo wangalila njala panyakhe vyakuvwala yayi.Ŵanthu awo ŵakucita vyaŵuzeleza, vyaucindele, vyaukhuluku panyakhe vyawakawaka kuti ŵangayowoya yayi cifukwa nawo ŵalimo.

112. Munjili fumpha meno ku ukweni kulije seko

Ŵana ŵakwenera kuŵasambizga kuŵa na nkhalo yiwemi chifukwa namacelo ŵamukumucizgani soni kuŵanthu.

113. Ako kawa mujiso ndiko kako
Mungapendanga vinthu ivyo mulije mumawoko cifukwa pakwiza nivyakusuzga comene. Sungani makola vinthu ivyo imwe mulinavyo kale mwakulongosoka cifukwa paumalilo mumgasoŵeska vyose.

114. Mungatimbanga ncheŵe yakugona yayi

Cikutisambizga kuti tingendelanga ŵanyithu kumanyuma yayi. Kugwegwetela munthu munyinu nakumucitila cinthu ciheni yayi panji mungagulizganga ŵanthu ŵakaele ŵambula mulandu yayi pacinthu ciheni panji ciwemi ico cacitika.

115. Mungakomanga mwana wa ng’ombe pamaso yanyina

Para mukhumba kucita cinthu ciheni kumunthu mungacitilanga pamaso pa ŵabale ŵakhe yayi cifukwa nawoso ŵangamuwelani paumalilo yakhe pakuwezga kwa mubale wawo.


116. Mwana Wakuzomela wakunya chimpombo cikulu

Mwana uyo wakupulikira ŵanthu ŵakulu ŵakulu wakusanga vinthu viwemi kunthazi. Nchakuzirwa nakovwira kuti mwana waŵenge wa nkhalo nakupulikana na ŵanthu ndipo iye wakusanga vinthu viwemi.

117. Kutazya nkhalamu nkhukwela mukhuni

Pakucita cinthu cilicose ujimanye wekha na apo iwe wamilila. Usange mukucita cinthu ciheni, mumanye apo imwe mwaimilila kuluska kucitilamo waka vinthu vyambula kumanyikwa makola na umalilo wakhe cifukwa paumalilo ndimwe muzamusangika musuzgo likulu.

118. Masumbi woŵika mucibekete cimoza pera yayi

Munthu wakulongosoka wakuyimila pacinthu cimoza yayi cifukwa pala canangika ndikuti nawe palije kako. Mu umoyo winu mukwenela kucita vinthu vinandi vyakupambana pambana cifukwa uko mwaŵi ukufumila kumanyikwa makola yayi.

119. Chikuyukuyu cankhuyu mukati mulinyelere

Cikutisambizga kuti mungawonanga kutowa kwachinthu kuwalo yayi chifukwa ivyo vili mukati imwe mukuvimanya makola yayi kuti niviwemi panji niviheni.

120. Mbavi ilinamweneco
Kanthu kalikose kali namweneco.

121 Zawe laŵene wovulilapo jakete yayi

Munganjililangamo mu vinthu ivyo mukuleka kumanya panji ivyo vikuleka kumukwaskani cifukwa namacelo yakhe suzgo lira lingiza kwa imwe panji mulandu wula ungadukila kwa imwe kuti cifukwa nchivici mukanjililako pa vinthu vyambula kumanya makola.

122 Kufwa nkhuzimu masanganavu yalije uchi.

Munthu wakwenela kusuzikila pachinthu ico cili nachandulo na phindu kuluska pawaka. Cikung’anamulaso kuti munthu wakwenera kufwila pacinthu ico cingamovwila kunthazi.

123 Kayuni ako kakulila vula kakujisanga kuti kanyewa.

Awo wakulila cinthu ciheni panji ciwemi cikusangika nawumo ŵakucikhumbila. Cikung’anamulaso kuti awo ŵakukhumba vula yize kuti ŵalime ndiwo ŵakuŵaso nanjala paumalilo wakhe.

124 Nthumbuzga zakupya ndizo zunowa ziŵisi yayi

Kucinta cinthu mwakufikapo ndico ciwemi nakucita mwakumasuka kuluska kwambula kufikapo. Ciyelezgelo nchakuti, para ukukhumba mwanakazi cikutowa para nawe wakula wafikapo kuluska apo ucali mwanice.

125 Kugona pakati Nkhutendekela

Chisambizgo ici cikafuma kunthanganeni na mphala uko ŵakugona ŵasungwana na ŵanalume. Uyo wakukhumba kugona pakati pakufunda, wakwenera kutendekera para wacerwa wakugona ku umalilo kwakuzizma. Cikutisambizga kuti, pala tukhumba kucita cinthu ciwemi kunthazi, tikwenera kunozgeka apo nyengo yicaliko kwambula kucimbilira. Ciyelezgelo; para mukhumba kulemba nakukwela mayeso mumwezi wa vula, mukwenera kunozgeka kufuma mu mwezi wa Matika, Muswela, Nyakanyaka, Masika, Vuna, Zizima, Mphepo, Mpupulu, Lupya, Zimya, Thukila nipaka mukalembe mu Vula.

126 Libwe limoza lingakoma tuyuni tuŵili yayi

Chikung’anamula kuti munthu yumoza wangachita vinthu viŵili vyakulongosoka panyengo yimoza yayi. Nchakwenelera kuchita chinthu chimoza panyengo yimoza.


127 Mphika wanchunga Ugudubuka wapya kale

Cisambizgo ici cikafuma kwakuphira. Nchunga parazapyakale mbwenu mwazikola uheni zuthika. Cikuti sambizga kuti pala tikucita cinthu ciwemi cakuzirwa nadi, nakuti tilikufupi kumalizga, tikwenela kucenjela mwakuti timalizge Makola cifukwa tingajinangila vinthu ise tekha paumalilo nakutondeka kulya makola kwene kusuzika waka. Ciyelezgelo; Chiyona wakasambila makola chomene nakufika pa sukulu lapacanya chonene, iyo apo kakakhalako kanyengo kadoko waka kuti wamalizge, wakayamba uleŵe. Kanyengo kadoko waka wakayamba kusuzgika ndipo wakati wamala sukulu wakafwa. Mphika wanchunga ugudubuka wapya kale.

128 Kaluvwi kancheŵe nkhamoza

Zelu panji mahala yaŵanakazi panji ŵanalume njamoza pera kulikose uko mungaya. Ivyo ŵakucita wose nivyakukozgana panji tinene kuti nkhalo nchimoza mu vyalo vinandi.

129 Kuwona meso yankhonyo nkhudekanya

Pakuwona cinthu ciwemi mumaumoyo yithu tikwenela kulindilira nyengo yakhe yifike kuluska kucimbilira kucicita cifukwa kunthazi vinthu vingatisuzga usanga tacimbilira kuvicita.

130 Uyo walwala panthumbo (pamutima) ndiyo wakujulako.

Cikung’anamula kuti munthu uyo wali na suzgo ndiyo wakuyambalila kupenja wovwili. Cisambizgo ici cikafuma munyumba umo mukagonanga ŵanthu ŵanandi, mumphala panji munthanganeni. Ndipo yumoza mwaiwo, wakalwala panthumbo panji pamutima ndipo iye wakafumilanga pawalo kaŵilikaŵili kukajovwila. Ŵanyakhe ŵakawona ivyo vikachitikanga nakuzomelezgana kuti nadi wuyo walwala panthumbo ndiyo wakujulako kwambula kuŵuska ŵanyakhe. Chiyelezgelo nchakuti, Pala ukupenja ndalama ndiwe ukukhumbika kuyabilila kusenga kuluska munyako wakupenjele. Pala uli nanchito ndipo ukhumba ŵanthu ŵakovwile uŵaphalile kuti nukhumba wovwili panchito iyi.

131 Seka munyako mwahuno namacelo cili pa iwe.

Pala munyako walinamasuzgo panji wananga; wiba, watolanthumbo panji wawa pasi, wungasekanga yayi cifukwa namachelo nawe cingakucikila. Namayo yumoza wakawa pasi kumulonga wamaji nakufwa ndipo munyakhe uyo wakaŵa nayo, wakayamba kumuseka kuti panji munyakhe watiwukenge kasi ndiwo ukaŵa wumalilo wenewuwowo. Namachelo ghakhe, ndiyo wakawa pasi nakufwa. Awo ŵakamuwona ivyo wakachita panyifwa yamunyakhe ŵakati; ‘Seka munyako namachelo chili paiwe’.


121. Jungu ndoyamba

Chisambizgo ici cikung’anamula kuti pali kwasangika mwaŵi wakwamba tikwenela kukoleska mwakuti cinthu cicitike naumo cikukhumbikira chifukwa kaciŵili kopulikiska ukata.


122. Mbula zofota ndizo zunowa (Vwumbu vyo fota ndivyo vyunowa)
Mahala ya ŵanthu ŵakulu panji ŵakale yakusambizga vinthu vyakulongosoka kuluska ŵanice. Kucita vinthu na ŵanthu ŵalala cikovwila nakukolelezgana.

123. Mbavi yutema mweneco

Cing’anamulo ca chisambizgo ici nchimozapera na chisambizgo cakuti “Ncheŵe yuzgokela mweneco”. Vyose vikung’anamula kuti chinthu ico cikutiletela masuzgo cikufuma pafupi comene panji nivinthu ivyo tikusunga pakhomo pithu.

124. Jino lituŵa lufuma kundopa
Pakuwona cinthu ciwemi ukwenela kusuzikilapo.

125. Ncheŵe yamwezo yubwentha waka kuti mweneco wawone kuti njikali kwene yacikanga yikuluma kucingilizga wisekulu.

Munthu wamahala wakucita vinthu vyakulongosoka kuluska kuyowoyayowoya waka kuti ŵanthu ŵamuwone.

126. Munthu wakukhuta wangamanya yayi naumo njala ukupulikikila
Munthu wakulemela panji wandalama wakumanya yayi naumo ŵanyakhe ŵakusuzikila panyakhe naumo ndalama zikuzuzyila kuti zisangike.

127. Nyinda yingakhala payekha yayi

Munthu panji mwana uyo wakuliskika waka panji wakupempha wovwili nyengo zose wangaŵa kajipalile yayi.

128. Chipyango cipya cupyela makola munyumba kwene ca kale cikuyamanya makola makona ya munyumba

Munthu mulendu walimakola kucita cinthu kwene musiweni wakumanya makola kacitilo kacinthu cila kuluska mulendu.

129. Mbeŵa yingakhala pamoza na pusi yayi (Mbeŵa na Skaŵa mungagoneka pamoza yayi)

Mungaŵikanga mwanalume namwanakazi ŵambula ubale pamoza yayi cifukwa paumalilo ŵakhumbanenge nakugonana.

130. Makiyi yangaŵa yanadi kwene njimoza pera iyo yujula loko
Mwanakazi panji mwanalume wangaŵa navibwezi vinandi kwene wakumupa nthumbo njumoza panji wakumupa nthenda njumoza panjiso tinene kuti wakutengwako panji kutola njumoza.

131. Munthu uyo ŵamugulizga kuti waba mbuzi wangapanga ŵalendu ŵakhe nyama ya mbuzi yayi

Usange mwacita cinthu ciheni, muleke kucita vinthu ivyo vingalengeska ŵanthu kugomezga pa ivyo mwacita.

132. Ncheŵe yakufuntha yingaluma cilicose kufunyilako iyoyekha
Munthu wangacita cinthu ciheni kumunthu waliyose kufunyilako iyo yekha. Mubale wangakoma mubale wakhe, mwana wakhe, nyina na munthu munyakhe na waliyose.

133. Nkhuku iyo yikujilongozga yekha yikuŵa nyama yanombo

Mwanakazi uyo wakuvwala vyakuvwala ivyo vikumwendeska nkhule panji wakuwoneka nge wakukhumba ŵanalume mukavwalilo kakhe wakujiguliska yekha kumatenda ya nyifwa.

134. Ulendu utali ukuyambilila na nthangalalo yimoza.

Vinthu viwemi vikuyamba padokopadoko nakuti ungamanya kuti vinthu ivi niviwemi yayi kunthazi.

135. Mulendu uyo waphwanya cinthu panyumba wakuluwika luŵilo yayi

Munthu uyo wakakuphwanya ubutu wakuluwika luŵilo yayi. Cikung’anamulaso kuti munthu uyo wakucita vinthu viwemi wakuluwika luŵilo yayi nanga uli wangaŵa mulendu.

136. Nthusi za nkhuku zikukoma zwanga panji nombo yayi

Pala cinthu ciheni cacitika mungatukanga yayi cifukwa palije ico mukutolapo para mwatuka. Cinthu cila cacitika kale ndiposo palijeso ico cingawezgelapo yayi.

137. Nthusi za nkhuku zukalipiska nombo yayi kwene za nombo zukalipiska nkhuku.

Pala munthu mulala watuka mwana palije ico cikucitika kwene pala mwana watuka mulala pakuŵa kanthu.

138. Munthu muwemi wakufwa yayi
Uyo wakucita viwemi kuŵanthu nanga wafye ŵanthu ŵakumukumbukila nipera panji tinene kuti zina lakhe likukhala muŵanthu awo ŵakamuwonanga ivyo wakacitanga.

139. Mbuzi yulyela pamoza pera yayi nyengo zose

Nchiwemi kupenja vinthu viwemi kumalo yakupambanapambana kuluska malo yamoza pera nyengo zose.

140. Dazi liwemi likuwoneka namulenje

Cinthu ciwemi cikuwoneka mukawonekelo pa nyengo yimoza waka. Ungamanya kuti muzi uwu ŵanthu mbawemi panyengo yila iwe wafikilapo naumo ŵana ŵakusuŵelela.

141. Mazgo yaŵalala yotutuma pala wakhala.

Nchiwemi kupulikira ŵalalaŵalala para ŵakuyowoya chifukwa para ŵakutemba kukuŵa kawemi yayi.

142. Muchila wancheŵe upyela apo wagona.

Ŵankhungu panji kawalala wakwibila ŵanthu awo wakumanya. Cikung’anamulaso kuti munthu wakunozga apo wali panji apo wakukhumba kusangika. Kucita cinthu ciwemi ukucitila ŵanthu awo ukumanya panji nakutolako phindu kuluska mulendu.

143. Matolela yakocha

Nchiwemi kucita cinthu naumo mukucimanyira kuluska nthowa iyo mukuleka kumanya makola cifukwa paumalilo cinthu ciheni cingamucitikirani panji mungatondeka kamalizgilo ka cinthu cila mwakopela kwa nyinu.

144. Mbeŵa ya soni yikafwila kukhululu

Para pali cinthu cakwanangika panji cilicose cakukhumbika, nchiwemi kuti ise tinene, tilombe panji tidumbiskane mwakuti suzgo panji kalikose kafume kumutima. Sengani pala muli na suzgo kuluska kudinginyika.

145. Maji ya munthowa yozengamuzi yayi

Cinthu ico casangika pakanyengo kadoko waka ndiposo mukumanya kuti nyengo iliyose cingapita panji kusoŵa mungazukusilanga yayi cifukwa waliyose munthu wangavisanga.

146. Mulendu nijume

Mungafipanga mutima yayi para mwapokera mulendu panyumba cifukwa nyengo iliyose wangaluta kwene sangulukani nakufwasa nayo mwakulongosoka.

147. Kwenda Nkhuvina

Para mwapokera mulendu panji ŵalendu pamupata, ŵasungani makola chifukwa namwe muzamukwenda namachelo yakhe panji namwe mwamukuŵa ŵalendu kunyakhe.

148. Zawe la libwe na lisumbi ndambula kulikhalila pasi
Kutambwa zawe la mwana na mukulu nkhutaya waka nyengo.

149. Zovu iyo yakoma mbeŵa pazawe muleke kuti njankhongono

Pala munthu mukulu watimba mwana nikuti wose ŵalije nkhongono cifukwa ŵanice mbakutimbana nawo yayi.

150. Mupapi wambula kujicindika, ngwambula kusambizga ŵana
Mulala uyo wakucita vinthu vyauzeleza ngwambula kusambizga ŵana cifukwa ŵana nawoso ŵakopelenge.

151. Mumulomo mwamunthu mucukulu mukununkha kwene mazgo ayo yakufumamo ngakunowa
Mazgo ya munthu mukulu yakusunga muzi na munthu kuŵa na umoyo utali apo iye wali.

152. Fwiti yikufukafuka pala mwatazga ŵanthu ŵakufwa

Pala mwatazga cinthu ciheni ico cikacitika nayumoza mwa imwe, munthuyula wakuŵa wakusuzgika mumutima. Cikutiphalilaso kuti, Usange mwatazga munthu wakufwa pamaso gha uyo wakakoma wakuŵa wakutangwanika nakujiwonelamo iye yekha.

153. Somba lakufwa lingaluta kusika namaji kwene lamoyo ndilo lukwelezga

Munthu wambula kuganiza makola wakucita cinthu cilicose ico ŵanyakhe ŵamuphalila kwene wamahala wakusankhamo nakucitapo cinthu camahala.

154. Uyo walwala panthumbo wakopa chisi yayi
Uyo wali nasuzgo wangacita cinthu cilicose kuti suzyolakhe limale.

155. Apo munthu wakufuntha wamupani chinthu, tolani apo iye wandacinje.

Pala munthu wamupani cinthu cilicose pokani cifukwa mungamanya yayi naumo cinthu cila cingamovwililani kunthazi.

156. Timba ncheŵe yimoza zinyakhe nazo zicimbilenge
Para wacita cinthu cimoza ciheni, ŵanthu ŵakuyamba kukucimbila nakuganiza kuti iwe ungacitanga waka vinthu viheni panji ungaŵasambizga mukacitilo kacinthu ciheni.

157. Zimu zuluma uyo wakutemwa uchi
Ŵanthu wotemwa munthu wankhongono, wakulemela nakuzilwa nakulongosoka comene.

158. Apo mundagule skapato pimani chilundi cinu.
Usange mukuyamba cinthu, mukwenela kuwona kuti panyakhe mungakwaniska panji yayi kuluska kucitilamo vinthu kwambula kuganiza.

159. Para wakhala Nyengo yitali mumaji ndikokuti nawe ndiwe somba yayi.

Usange ukwenda namunthu wakulemela, wandalama panji ŵapapi ŵako ŵali nandala nikuti nawe ndiwe wakulemela yayi.

160. Nchiwemi kubala mwana uyo wakufuma vuce kuluska wakulila.

Kuŵa na mwana cindele, nchiwemi kuska yula wakumuletelani suzgo panji kuŵa na mwana wankhongono na nchito yiwemi nchiwemi kuluska kuŵa na mukata.

161. Nchiwemi kukhala na satana uyo ukumumanya kuluska mungelo uyo ukuleka kumanya.

Nchiwemi kuŵa na vinthu ivyo ukuvimanya makola kuluska kuŵa navinthu ivyo vingakuletela suzgo paumalilo.

162. Tuyuni tukwimba cifukwa tukumanya
Munthu waliyose wakucita cinthu ico iye wakumanya.

163. Ncheŵe para nincheŵe icemani kuti ncheŵe
Munthu para nchindele muphalilani kuti nchindele mwakuti wamanye ivyo wakucita.

164. Mungagulanga nguwo para mwana wacali munthumbo
Mungacimbililanga vinthu vyambula kumanyikwa makola kunthazi yayi kwene lindizgani nyengo yakhe yikwane.

165. Kunyamula malezi (kambala) musaka lodoloka mbucindele
Kucita cinthu ico ukumanya kuti nciheni panji nchawanice ndiposo cingakuletela suzgo mbucindele.

166. Nanga Munkhwele mumudule muchila wangaŵa munthu yayi
Pala ndiwe cindele nanga ujibise uli, ndiwe cindele nipela.

167. Nyifwa yulayila yayi
Pakubabika ukiza waka kwambula phangano nakufwa ndimo utifwile.

168. Para wapanga ubwezi na chimbwi ndikuti ŵachimbwi wose mbanyako
Usange watolelapo panji watengwelapo pabanja limoza nikuti mumanyanenge na banja lose nakupanga ubale.

169. Para wabisama uleke kukozga moto
Usange muli namulandu ndiposo imwe mukukhumbika naŵanthu ŵanyakhe, muleke kucita vinthu ivyo vingamuletelelani apo imwe muli.

170. Zaŵe luzenga muzi yayi
Pamalo apo ŵanthu ŵakutimbanatimbana panji kuyambana, ŵakupulikana yayi mwakuti nachitukuko ŵangazenga panji kupanga.

171. Mwaŵi wa munyako nisoka lako
Para munyako wacita mwaŵi muleke. Ungamuyezganga yayi cifukwa iwe vinthu vingakucinjila nakuŵa na soka.

172. Mavi yacimbwi ndiyo yosunga muzi
Munthu panji mwana panyumba uyo mukuti nchindele, wakutunda, mbuzi ndiyo wakusunga banja panji muzi paumalilo.

173. Kupusa nkhawilo uchenjezi ugota

Nchiwemi kuti munthu wawoneke cindele kwene ngwamahara mukati kuluska kuchenjela nakujisanga musuzgo mujele panji mugadi.

174. Mahala ya wekha kalulu wakalya phula

Cikung’anamula kuti nchiwemi usange muli mwaŵili panji mwaŵanandi cifukwa mukusambizgana mahara kujumpha munthu yumoza payekha.

175. Ndege yapasi yucekulila munthowa

Munthu mutesi waboza wakujiseŵanyila mu utesi wakhe. Cikung’anamulaso kuti munthu wakwenda kwenda wakafwila munthowa.

176. Ndine chumba usiku, namuhanya ninawo

Cing’anamulo nchimoza pera na cisambizgo cakuti mwana wamunyako ndiyo wako. Vyose vikuti sambizga kuti ŵana ŵangovwila munthu wali yose ndiposo nchakwenelela kuti ise tiŵasunge makola ŵana nyengo zose.


177. Para mbuzi yamunyako yawila muchimbuzi ungasekanga yayi
Usange munyako wali na suzgo ungasekanga yayi cifukwa namacelo suzgo likulu lizamukuŵa paiwe ndiposo ŵanyako nawo ŵazamukuseka comene.

178. Khuni lakomila na liŵisi para vyawa vyose vikupanga congo
Munthu para wafwa, wamahala na cindele, fumu na kapunjunju wose wopangiska citima nakulizga ŵanthu.

179. kujicindika nkhuwemi kuluska kulemela

Munthu uyo ngwakulemela ndiposo wakucita vinthu vyaucindele panji kusuziska ŵanthu ŵanyakhe wakufwa luŵilo nakujitemwa kwakhe.

180. Wambula kulima wakudokela para ŵanyakhe ŵakuvuna

Wambula kuŵazga kusukulu panji kuŵelenga wakudokela para wakuwona ŵanyakhe ŵakwela vilingwa

181. Kunozgekela nkhunanga ulendu yayi

Cisambizgo ici cikutisambizga kuti tikwenela kunozgekela pambele tindacite kanthu kalikose paumoyo withu cifukwa kunozgekela ndiko kukupangiska ise kuti tikwaniske kucita cinthu cila.

182. Kuŵa na jiso limoza nchiwemi kujumpha uyo walije
Kuŵa na cinthu cinthu cimoza cikovwila kujumpha ulije.

183. Mungacitanga vyamuphepo pakwamba
Pakucita cinthu cili cose mukwenela kuganizilapo dankha pambele mundacite cinthu cila.

184. Milani mata apo mundambuke biliji likulu
Pakucita cinthu cilicose mukwenela kunozgeka dankha.


185. Maji yopempha yomazga nyota yayi (Salu yobweleka yukhala yayi muthupi)
Cinthu colomba cukhala nyengo yitali yayi.

186. Luvwi wakucinja waka mutundu mukawonekelo kwene nkhanda yuchinja yayi.

Munthu wankhalo yiheni wangachinja yayi nangauli wavwale vyakuvwala vyakupambanapambana panji wende kumalo yakupambanapambana

187. Pusi wakusunga zgala zakhe mukati nipaka para wawona mbeŵa

Munthu wazelu zakhe wakuyewa panji kuchita cinthu para nchakwenerela nachandulo.

188. Nanga zuka mungamupeleka kumusika nizuka nipela
Chung’anamula kuti wankhalo yakhe wakucinja yayi.

189. Apo pali ŵacule ndikuti njoka yili pafupi

Uko mukusanga vinthu viwemi mumanye kuti kulisuzgo panji suzgo lilikufupi.

190. Muzi uwo wababikilapo nyoko, waliyose nimukulu pa iwe
Uko kwafuma ŵapapi ŵako wose ŵakwenela kucindikika mu ukhalilo.

191. Chiskakulo cikuŵa ciheni para cakupweteka
Cikung’anamula kuti cinthu cili cose nchiwemi kwene cikuŵa ciheni para cakupweteka.

192. Tambala wakufwa wangajilila yayi
Munthu pala wafwa palije ico wakumanya. Cisambizgo ici cikuseŵezeskeka kuŵanthu awo ŵakofya ŵanyawo kuti para wafya kuzamuŵavye wakwiza panyifwa yako.

193. Chiŵinda wakufikapo wakopa thengele yayi
Munthu wakumanya mwakuguliskira vinthu pamusika wakopa unandi wa ŵanthu ŵanyakhe awo ŵakuguliska yayi kwene wakumanya ivyo wakucita. Cikung’anamulaso kuti usange ukumanya ivyo ukucita kulije cingakofya yayi kunthazi.

194. Kakhuni kobinkha kakupangiska wose awo ŵakakola kubinkha
Usange pali cinthu ciheni, cikupangiska wose awo ŵakutazgikako kuŵa ŵaheni. Ciyelezgelo nchakuti, usange muli pa gulu, pala yumoza wiba ŵanthu ŵakuwona nge mose muliŵajila.

195. Ncheŵe yingalya yayi ciwangwa cakukakilila kunjoka
Apo pali cinthu ciheni, mphakusuzga kukafikapo cifuwa thupi likukoleka namwezo.

196. Somba na Kayuni vingatemwana kwene vingapanga nyumba yayi
Paubale nanga mungatemwana uli kulije kutolana yayi cifukwa mose nindopa yimoza pela.

197. Somba lingakhala palekha kwambula maji yayi
Mwana wambula ŵapapi nchakusuzga kuti iye wakhale makola payekha panji tinene kuti munthu wangakhala payekha kwambula kulya yayi.

198. Somba lingakhala pambula maji yayi kwene lingatemwa kukhala mumphepo kuluska mumaji yakupya.

Mwana wambula ŵapapi wangakhala payekha yayi mwakufwasa nkhanila kwene iye wangasekelela comene kukhala makola na munthu wa waka kuluska mubale uyo wakumusuzga mu ukhalilo.

199. Chilundi cingakonganga na dongo yayi

Pala ukumanya kuti kuli munthu uyo wakukusunga, ungamulengelanga ving’unu panji kuyambana nayo yayi cifukwa wangaleka kukusunga namacelo.

200. Tambala mulendu wakukokolika yayi
Munthu mulendu wakuyowoyayowoya chala nanga wawona vinthu vyakuti nivyakudabwisha cifukwa wakopa kuti ŵangamugulizga paumalilo.

201. Vikhuni mungadumula yayi nambavi yobundha
Munthu mutesi wakukhumbika kumususkilapo kuti iyo waleke kuluska kwenda mumphepete. Cifukwa para mukwenda mumphepete, wangaleka yayi ivyo iyo wakucita nyengo zose.

202. Munthu wandale wakulongosoka wakuphalila ŵanthu kuti nimupangilaninge chambuko apo palije dambo namaji yayi

Munthu wakulongosoka wakumanyikwila mukacitilo kavinthu kuluska kuyowoyayowoya waka. Munthu uyo wakutemwa kuyowoya mumanye kuti kacitilo kavinthu nkhadoko.

203. Mbuto iyo yamilika nakayuni, yingamela yayi munthumbo
Munthu wakufwa walijeso nchito pachalo capasi.

204. Chitanda cilije nyengo yobisila cinena cakhe.

Cinthu ico cilije nchito kwa iwe ukuŵikako mahara yayi cifukwa cikukutayila nyengo. Kwene awo ŵalinaco nanchito cinthu cila ndiwo ŵakuŵikako mahala.

205. Ng’ombe yambula muchila yileke kuŵinga membe / Ncheŵe yambula muchila yileke kuŵinga membe

Cikung’anamula kuti muleke kuzukusila vinthu ivyo nivinu yayi panji ivyo nivyaŵene. Cikung’anamulaso kuti Para ukutuka ŵanthu ujimanye kuti ukujituka wekha cifukwa nawe ulinaco ico ukutuka munyako. Uleke kutuka munthu usange ivyo ukumutuka nawe ulinavyo.

206. Chimbwi wamwezo wakukhala nyengo yitali pachalo

Cisambizgo ici cikuyana waka na cakuti “Kujungula ndiko kucekulisya”. Vyose vikutiphalila kuti, Usange mukhumba kukhala nyengo yitali pa chalo mukwenela kopa vinthu viheni nakujisunga ku ivyo vingamuletelani suzgo pathupi.

207. Ungenda kwambula kukhwaŵa yayi

Pakucita cinthu cilicose cilinavigaŵa, Vigaŵa vinyakhe vikwenela kuyambilila ndiposo vinyakhe vikwenela kukonkhapo mundondomeko yakhe naumo vilili. Mungajumpha cigaŵa cimoza yayi kuya pa cinyakhe.

208. Khuni lakugombeleka, pala mwanyolola lupyoka
Vinthu vinyakhe nchiwemi kuvileka naumo vilili kuluska kuvikhwaska. Vilekani nawumo vyapangikila nachiuta, vikhale nthena nthena.


CHIGAŴA CA CHINKHONDE NATUTATU: MAPINDA YA KUCENJEZGA

209. Mendelo yancheŵe yakafikila muchilindi
Munthu muleŵe panji wakwenda kwenda wakatola matenda yakofya nanyifwa paumalilo.

210. Nkhalo nkhaŵiya kobonyoka
Kulikose wuko waya ukhalilo wako wutimanyikwenge kuti panji nguwemi/yiheni.

211. Kaziulika ŵakampoka mahomwa

Chisambizgo ici cikucenjezga ŵanthu kuti ŵakwenera kucita vithu mwaluŵiloluŵilo nge nkhunkhondo mwakuti vinthu vyendenge makola.

212. Ico cikameta nkhanga mpala cumanyikwa yayi
Ico cikuleta vinthu vyamunthondwe kuti vicitike vikumananyikwa yayi. Sono tukhumbika vinthu

213. Mazaza ghakuswa chaka

Para pali cinthu cirwani, mungajiwoneskanga nakujiyikapo ca cifukwa mufwilengepo waka na chalo cikhalenge.

214. Bingu likulu ndilo lukana vula

Mungagomezganga munthu waliyose yayi cifukwa nayo wangamutondeskani kucita cinthu cakwenerela panyengo iyo yikukhumbika.


215. Wabisama pacande musana uwoneka

Para mwananga kanthu, mungawonanga nga mwabisama yayi cifukwa vigomezgo vitimukonkhani nakuvumbulika paumalilo. Cikung’anamulaso kuti pano pachalo palije kakubisika yayi. Vinthu vyose vikuwoneka paumalilo panji para nyengo yakwana. Kwiba, uleŵe, ufwiti vyose vikuwoneka para nyengo yafika.

216. Kutazya nkhalamu nkhukwela mukhuni

Usange mukucita chinthu ciheni, mumanye apo imwe mwaimilila kuluska kucitilamo waka vinthu vyambula kumanyikwa makola mukamalilo kakhe cifukwa paumalilo ndimwe muzamusangika musuzgo likulu.

217. Seka munyako mwahuno namacelo cili pa iwe.

Pala munyako walinamasuzgo panji wananga; wiba, watolanthumbo panji wawa pasi, wungasekanga yayi chifukwa namachelo nawe chingakuchikila. Namayo yumoza wakawa pasi kumulongo wamaji nakufwa ndipo munyakhe uyo wakaŵayamba kumuseka kuti panji munyakhe watiwukenge kasi ndiwo ukaŵa wumalilo wenewuwowo. Namachelo ghakhe, ndiyo wakawa pasi nakufwa. Awo ŵakamuwona ivyo wakachita panyifwa yamunyakhe ŵakati; ‘Seka munyako namachelo chili paiwe’.

218. Maji yambula kwenda luŵilo ndiyo yokoma munthu
Chakuleta suzgo pathupi lamunthu nchakusulika.

219. Para chiŵinda iza nawowa kumawoko, mungafumbanga kuti mwenda uli muthondo.

Cikutisambizga kuti nyengo zinyakhe vinthu vikusuzga ndiposo tikwenela kumanya kuti mwaŵi ninyengo zose yayi.

220. Para Chiŵulu cakuphalila kuti nikuswenge nalibwe, umanye kuti wadyakapo pa libwe.

Pakucita cinthu cilicose ukwenela kujimanya apo wayimilila

221. Para munthu mukavu wakuphalila kuti nikupe ndalama ucenjele.

Munthu mukavu pakupa cinthu cikulu kumunthu cawaka nikuti kalipo kamoza.

222. Tuyuni tukumanyiskana yayi kuti libwe lanyifwa lafika.
Ching’anamulo nchakuti, kuli ŵanthu ŵanyakhe usange ŵawona kuti munyawo wangasangika musuzgo nyengo iliyose ŵakutondeka kumuphalilako kuti iyo nayo wacenjele. vindele pagulu pala vyasanga suzgo vikumanyiskana yayi kwene vikufumapo cimoza cimoza.

223. Kayuni ako kolilila vula, kakujisanga kuti kanyewa

Awo wakulila cinthu ciheni panji ciwemi cikusanga nawumo wakucikhumbila. Cikung’anamulaso kuti awo wakukhumba vula yize kuti walime ndiwo ŵakuŵaso nanjala paumalilo wakhe.

224. kayuni ako kalinamoto kumucila, kakocha civwimbo cakhe
Awo wali nawanga panji nyanga munyumba wokoma banja lawo

225. Para munyako wapa mkazi wako chinthu cakudula umanye kuti pali kamoza
Nchiwemi kuwona mwanakazi wako naumo wakukhalila naŵanthu ŵanyakhe ndiposo ŵanyako iwe wamweneco.

226. Mungalilanga vula yayi usange mudanozgekele za kulima

Mungacimbililanga vyakunthazi yayi usange mundanozgeke.

227. Mungakomanga nyimbu iyo ili pathupi linu nachimayi yayi

Mungacitanga cinthu ciheni yayi Kumunyinu cifukwa cinthu cila cingaŵa pathupi linu namachelo.


CHIGAŴA CA CHINKHONDE NATUNAI: MAPINDA YA KULINDILIRA

228. Kukoma nyiska nkhulindilila

Kucita cinthu mwakulongosoka nkhudekanya nakulindilila nyengo yakhe kuti yifike.

229. Uwemi wadambo nipala maji yaluta

Unganena kuti cinthu nchako para wamalizga kucita panji kupanga.
Kuluska kutumbika cinthu apo cindamalizgike.

230. Mango yakupya yikuwoneka mukawonekelo

Cinthu cakufikapo pa cimake panyengo yakhe cikuwoneka. Chiyelezgelo nchakuti munthu mukulu wakuwoneka pakwelu mukawonekelo panji cinthu ciwemi cikuwoneka pakwelu.

CHIGAŴA CA KHUMI: MAPINDA YA KUWELELANA.

231. Munda wakale usuzga yayi kulima

Chisambizgo ici cikuseŵezeskeka para cibwezi panji nthengwa yamala sono ŵanthu aŵa wose mwanalume na mwanakazi wokhumba kuwelelanaso panthengwa yawo panji chibwezi chawo.


232. Para munyako panji munthu wakukomela mbuzi ungamukomelanga nkhuku yakhe yayi

Para munyinu wamunangilani mukwenera kumugowokela cifukwa namwe ŵanyinu ŵazamukuŵugowokelani para mwananga namachelo ghakhe

233. Nkhuni zokozgapo kale moto zikusuzga yayi kubuka

Mwanakazi wakubabapo kale panji wakutengwapo kale wakusuzga yayi kutola kuluska butu.




CHIGAŴA CA KHUMI NAKAMOZA: MAPINDA YA KUDANDAULA

234. Kupheska membe nkhunyapanandi

Usange pagulu Pali munthu uyo wakutemwa kucita vinthu viwemi pera pera yekha, para vinthu viwemi vyanjipa wangakwaniska yayi kuti vyose wasangikeko. Paumalilo waphalilenge ŵanyakhe kuti nawo ŵapiteko kukacita vinthu vila.

235. Njanalume pela yayi yanakazi nayo yukola

Ŵanakazi nawo ŵangovwila panyumba kupenja vinthu vyakukhumbika kuluska vyose kulekela mwanalume.



CHIGAŴA CA KHUMI NATUŴILI: MAPINDA YA ŴANAKAZI

236. Wanakazi mphanyumba
Mwana mwanakazi ŵakuti ni munthu wamahala pakuwona naumo iyo wakusungila nyumba yakhe panji naumo iye wakusungila panji kupokelera ŵalendu panyumba yakhe.

237. ŵanakazi nimavi ya mphombo
Chisambizgo ici ncha ŵanalume comene. Cikuŵasambizga kuti para mwanakazi wamukanani pachibwezi panji pa nthengwa, penjani munyakhe cifukwa ŵanakazi mbanadi comene nga ni mavi ya mphombo.

238. Vinila dango usunge Nyumba
Munthu para wakukhumba kuti wakule kuŵa kajipalile nanyumba yakhe wakwenela kukonkha mwambo wa muzi umo iye wakukhala. Chiyelezgelo nchakuti ‘mwanakazi pala wakukhumba kutengwa wakwenera kukonkha dango nawumo ŵanakazi ŵakukhalira pamuzi ndipo iye wangasanga vinthu viwemi nga nijaha nakukhala nanyumba yawo’.


239. Utesi ninchezgo yanakazi
Cikutiphalira kuti ŵanakazi apo ŵakhala nyengo zinandi nkhutungula ŵanyawo mumalo mwakuti iwo ŵacitenge vinthu vyakutukula chalo cawo panji nyumba yawo.

240. Kayuni kodeka apo kakhumba
Ŵana ŵakwenera kutolera nakutengwera apo iwo ŵakhumba kuluska kuŵaphalira kwakuya.

241. Ncheŵe yikanena kuti usange ine nawa pasi cifukwa ca iwe ndiposo nawe wawa pasi cifukwa ca ine, nikuti tikuseŵela waka.
Ŵanthu awo ŵakutukana tukana panji kuseŵanyana nakucizgana soni pamaso paŵanthu nga mbandale cikung’anamula kuti ŵakumanyana makola ŵeneco cifukwa munthu wamahala yakhe wakuwezga pala ŵamutuka yayi nanga pangaŵa ŵanthu.

242. Luŵa limoza likusangika na tudoyo tunandi.

Munthu yumoza wangacita vinthu vinandi panyengo yimoza.

243. Mwanakazi wankhungulume walije makutu

Chung’anamula kuti mwanakazi wambula kutengwa, ngwakusuzga kumulunjiska panji kumuleska ivyo iyo wakukhumba kucita.

244. Thengele ilo luleka kukuzga wutheka lileka kumezga wowa

Pala mumanya ŵana awo mubala mukuzga makola yayi muleke kubala nakusuziska ŵana.

245. Chumba cili nga nkhaŵiya kakubonyoka

Munthu wambula kubala walije nchito cifukwa chalo mbanthu

246. Kujisunga kwa mwanakazi kukuwoneka naumo iyo wasungila ubutu wakhe

Mwanakazi wakulongosoka wakuwoneka naumo iyo wakujisungila palipose apo wali.


247. Mwanakazi wakubabila mwana pamusika walije kakubisa

Mwanakazi uyo wakuyowoya na ŵanthu ŵakulu mwamazaza, panyakhe tinene kuti mkamwana uyo wakuyowoya na ŵanyinavyala paluŵaza mwakuzazama walije nkhalo.

CHIGAŴA CA KHUMI NATUTATU: MAPINDA YA ŴANALUME

248. Mwanalume munyako mphachulu

Mungeluzganga munthu munyinu mukawonekelo yayi cifukwa munthu waliyose wali na cisisi cakhe naumo wakukhalila.

249. Uleŵe wa mwanalume uphwanya nyumba yayi

Para mwanakazi ŵamukola mu uleŵe, nthengwa yikumala kwene para ŵakola mwanalume nikuti nthengwa yicaliko cifukwa ŵakuti mwanalume ndiyo mukulu panji mweneco wanyumba. Nyengo iliyose wangamucimbizga mwanakazi wakhe nakutola munyakhe para wakhumba mweneco.

250. Pusi pala wakola mbeŵa wakulila yayi

Munthu para wasanga viwemi wakuyowoya yowoya yayi cifukwa wakopa ŵanthu kuti ŵangamulomba vila walinavyo.

251. Ukali wa mwanalume nkhutimba makhofi mukhuni

Cikusambizga ŵanalume kuti para ŵakalipa, ŵangatimbanga ŵakaziŵawo yayi kwene ukali umalile mukuyowoya panji kucita cinthu cinyakhe kwambula kupweteka munthu.

252. Kosulika ndiko kotola nyoko

Cikusambizga ŵana kuti para mwawona munthu mungamusulanga waka nthena yayi cifukwa para ŵawisemwe ŵafwa ŵanyinamwe ŵangatengwa kumunthu yula. Cikung’anamulaso kuti cinthu ico ukusula ndico cikovwila paumalilo.

253. Pambele mundayambe kuphika cha mukwenela kaŵa navyo vyakuphika.

Pambele mundayambe kucita cinthu cili cose mukwenela kuwona kuti vyose vyakukhumbika vilipo ndiposo usange tayamba kucita cinthu ici tikwaniskenge kwambula suzgo lili lose.

254. Mwanalume uyo wakulila nyengo zose ŵakumupulikila yayi

Cisambizgo ici cikusambizga ŵanalume kuti ŵaŵe kajipalile kwambula kupemphapempha wovwili nyengo zose. Mwanalume wakwenela kuŵa wankhongono mukacitilo ka vinthu.

255. Nkhungulume yikwenela kukhala kanyengo kacoko comene na mwanakazi waŵene.

Cing’anamulo nchakuti tingakhaliskanga navinthu vyakubweleka yayi cifukwa tingawona nganivithu nakuviseŵezeska


256. Mwanalume wangaŵa mukulu panyumba kwene mwanakazi ndiwo mutima

Nyumba yambula mwanakazi njakusuzga kusungika makola nakapokelelo ka ŵanthu panji ŵalendu pakhomo.

257. Mwanalume wandafwe yayi nipaka ŵasunge.

Cinthu usange cindamalizgike munganenanga kuti mwamala yayi cifukwa cingamutondani kumalizga paumalilo.

258. Mwanalume wambula kumanya kugona ŵanakazi wakucimbila kamoza pera

Mwanalume panji mwanakazi, wose ŵakwenela kumanya nchito zawo: ŵanakazi ŵacite makola nchito zawo ndiposo ŵanalume nawoso ŵamanyeso makola nchito zawo.

259. Mwanalume mufupi nimwana yayi
Mungadelelanga ŵanthu mukawonekelo yayi cifukwa nawo mbathu nga ndimwe.


CHIGAŴA CA KHUMI NATUNAI: MAPINDA YA KULANGA ŴANA

260. Mwana wakugeza wakulya nafumu

Munthu wanchindi wakusangika na ŵanthu ŵamahara na ŵalala-ŵalala ndiposo iyo wakusambilila makola mukacitilo ka vinthu mwakuti zuŵa limoza nayo wakaŵe nga ndiwo ŵalala.

261. Mumbwela wamwana ulifuma kwa nyina

Ŵana ŵakusungika naŵanyinawo nyengo zinandi ndipo nkhalo yawo yikukozga ŵanyinawo kuliska ŵawisewo.

262. Mwana wakuzomela wakunya chimpombo cikulu

Mwana uyo wakupulikira ŵanthu ŵakulu ŵakulu wakusanga vinthu viwemi kunthazi. Nchakuzirwa nakovwira kuti mwana waŵenge wa nkhalo nakupulikana na ŵanthu ndipo iye wakusanga vinthu viwemi.

263. Apo mundayambe kulya julani mulomo

Pakucita cinthu cilicose mukwenela kumanya kuti kasi pambele ine nindacite ici nchivici ico ine nkhwenela kuyambila kucita kuluska kucitilamo vinthu ivyo paumalilo vingamusuzgani.

264. Para Kambala mwanika kutali nanyumba, tuyuni tulyenge
Usange ŵana mukuŵasunga makola yayi, wose ŵapulukenge nakupondoka.

265. Cingaŵinyanga yayi pakuŵa mwana

Chisambizgo ici cikung’anamula kuti nanga mwana wakalipe uli nanthusi zaŵapapi ŵakhe awo ŵakumunena, kumutuka panji kumukalipila, iyo palije ico wanga cita kwene kuphepiska waka nangauli mulandu walije.

266. Mwana wambula ŵawise walimakola kujumpha mbuto yambula kupanda

Kuŵa na mwana wambula ŵawise nchiwemi kujumpha kukhala waka pachalo. Cikung’anamulaso kuti Kucita cinthu cacandulo pawekha nchiwemi kuluska kucita cinthu cambula candulo pala muli mwaŵanandi.

267. Muzi ndiwo wukuzga mwana

Mwana wakukula makola nankhongono nakumanya vinthu nkhanila usange wakutandalila ŵanyakhe nakuwona ivyo iwo ŵakucita mucikaya cila.

CHIGAŴA CA KHUMI NATUNKHONDE (TUSANU): MAPINDA YA YA WUDOKEZI

268. Ngoma zuzomela ŵambula meno

Mwaŵi wukwizila ŵanthu awo ŵalijenawo nchito. Chiyelezgelo nchakuti ‘ŵana awo wokhumba nadi kusambila ŵapapi ŵawo ŵalije ndalama kwene ŵala wokhumba yayi cikusangika kuti ŵapapi ŵakuŵalipilila ndalama kusukulu kwene ŵakutondeka ŵekha’.

269. Nikolekole wakakola pamavi

Munthu wuyo wakutemwa kudokela panji kukola cinthu cilicose icho wachiwona wakakola napaheni pambula kukola panji pakukanizgika.

270. Para mwezi waŵala, wolemala ndipo wodokela kwenda

Munthu mukata wakukhumba kuŵa wankhongono para wawona ŵanyakhe awo ŵakalimbikila ŵasanga viwemi. Chiyelezgelo ncha kusukulu para ŵanyako ŵakwela vilingwa ndipo nawe ukuti nthena nkhaŵazga comene pakwamba. Panji kumunda ukuti nthena nane nkhalima ŵanyane ŵavuna suno.

271. Ufumu nkhuwoko

Cimanyikwilo cakuti ungasunga ŵanthu pamuzi usange ndiwe fumu, cikuwonekela naumo iwe musungi ukuŵawovwilila ŵanthu ŵako pala ŵali nasuzgo. Ciyelezgelo nchakuti ‘pala pamuzi pali njala, fumu yikwenela kupenja wovwili kufuma kuboma nakovwila ŵanthu ŵawo pakuŵapa vyakulya vyawaka’.


CHIGAŴA CA KHUMI TUSANU NAKAMOZA: MAPINDA YA BANJA NA MUNTHENGWA.

272. Somba zumilana
Cikung’anamula kuti ŵanthu wotolana paubale.

273. Nthengwa mbana

Para mwatola panji mwatengwa kuti nthengwa yinu yikhole mukwenela kubaba ŵana. Para pali ŵana, nchakusuzga kuti nthengwa yimale nanga mungayambana wuli.

274. Kunthengwa nkhumphunda

Para watengwa panji watola, nyengo yiliyose wungawelako kunthengwa para nthengwa yamala nakuŵaso nabanja lako lakwamba panji ŵapapi ŵako.

275. Mumazga nthengwa ngwacitatu

Cikusambizga ŵanthu ŵakutola panji ŵakutengwa kuti munthu mungapulikilanga vinthu vyamumphepete yayi chifukwa paumalilo nthengwa yinu yitimalilengepo waka naŵanthu munphepete ŵakukhala naumo ŵalili.


276. Munda wambula kubala wucizga soni

Panthengwa usange palije ŵana pakucizga soni comene nakuti ŵanthu ŵakumuwonani nga ndimwe ŵanthu yayi panji ninthengwa yayi cifukwa ca ŵana.

277. Chikhuni cambula mphanda cilije nchito

Munthu wakwenela kuŵa wakujuka mutu nakucita vinthu vinandi mu umoyo wakhe kuluska kucita cinthu cimoza nacimoza nyengo zose. Cikung’anamulaso kuti, panthengwa usange palije ŵana pakucizga soni comene nakuti ŵanthu ŵakumuwonani nga ndimwe ŵanthu yayi panji ninthengwa yayi cifukwa ca ŵana.

278. Kumwela pamoza nibanja

Kucitila vinthu pamoza nacipulikano ndikokuti ŵanthu wopulikana nakumanyana ndiposo ŵanthu aŵa ŵangakhala mumutenda nacipulikano ciwemi comene pamoza.

279. Para mukupwelelela ivyo mukuphika vinganyeka yayi

Imwe ŵalala panyakhe ŵapapi ŵa ŵana, usanga ŵana mwaŵasunga makola nakuŵasambizga nkhanila ŵakuŵa ŵakulongosoka kuluska kuŵaleka ntheula paŵekha kuti ŵajiwonele. Cikung’anamulaso kuti usange cinthu mukucipwelelela makola cinganangika yayi nanga visuzgo uli.

280. Mbuto zose mumunda para mwapanda zikuzomela yayi

Ŵana wose mubanja panji ŵanthu wose mumuzi kuti ŵangaŵa ŵamahala pera yayi panyakhe vindele pera yayi kwene ŵakusazgikana mukacitilo kavinthu. Ŵanyakhe ŵakumupulikilani kwene ŵanyakhe ŵakukana kucita ivyo ŵakukhumba.

281. Nkhuku yaŵana yumila minyololo yayi

Ŵapapi panji ŵalala ŵaŵana mungacitanga vinthu viheni ivyo vingasambizga ŵana nkhalo yiheni yayi.

282. Pala Zovu zutimbana, utheka ndiwo usuzika

Usanga ŵapapi ŵakuyambana panyakhe kutimbana munyumba, ŵana ndiwo wosuzikilamo nakufipa mitima apo ŵakhala.

283. Para nyumba yako yikupya, ungaluta kukasaka yayi

Usange muli nasuzgo panyumba, nchakusuzga kufumapo panyumba apo nipaka suzgo lila limale.


CHIGAŴA CA KHUMI TUSANU NATUŴILI: MAPINDA YA KUJICINGILIZGA


284. Amunkhwele wosekana vimphata
Ŵanthu awo ŵakuseka ŵanyawo kuti ŵali na suzgo kasi nawo suzgo lilanyene lila ŵalinalo. Muphalilile kuti imwe na ine tuyana waka palije mphambano.

285. Pala mwana wali kumusana waŵanyina, wakuŵupulika yayi kuti ulendu ngutali

Cikung’anamula kuti usange cinthu ŵakupa waka ico undaciseŵezele ungacipulika yayi kuti nchakusuzga kucisanga pa iwe wekha.

286. Nkhani zakunyumba ŵakuyowoyela pamusika yayi

Panthengwa, vinthu vinyakhe vyacisisi mungayowoyelanga paŵanthu ŵanandi yayi. Ciyelezgelo nchakuti; pala mwanakazi panji mwanalume wakukhumba mwana munyumba mungayowoyelanga paŵanthu yayi cifukwa ŵala ŵanthu ŵamukumutanikani kuŵanthu ŵanyakhe na soni nikuti zamukolani paumalilo.

287. Kambala muwemi wakuwoneka pakuvuna

Mwanalume panji mwanakazi wankhalo yiwemi wakuwoneka muvyakucita vyakhe pakutolana apo mundakhale napamoza yayi.

288. Chimai cingadumula chimai cinyakhe yayi.

Ŵanthu mubanja nchakusuzga kuti ŵayambane. Ŵanthu ŵamahara pera panji ŵanthu awo ŵakumanyana makola mumazgo navinjelu nchakusuzga kuti iwo ŵacitilane vyawucindele apo ŵakhala.



CHIGAŴA CA KHUMI TUSANU NA TUTATU: MAPINDA YA KUSAZGIKANA NA VINYAKHE

289. Zuŵa lilinamuchele mwezi ulije.
Ŵana ŵamahala ŵakucita vinthu viwemi vyacandulo naphindu kujumpha vindele.

290. Munthu uyo wakukhumba kufwa, wakucizgika namankhwala yayi
Para cinthu calengeka kuti cikucitikilenge palije ico ungacita kulikose uko ungaya. Cinthu para ciza nikuti ciza para cakulata nikuti cakulata palije ico ungacita kujipulumuska panji kucileska. Ndico cifukwa cakhe ŵadokotala awo ŵakusunga mankhwala nawo ŵakufwa muvipatala.


291. Uchi ndokodoko ndiwo zimu zukonkha kuluska unandi

Mulandu udoko ndiwo ucizga munthu soni kuluska ukulu. Ŵanthu ŵanandi ŵamilandu yidoko ŵali mujele kujumpha ŵamilandu yikulu.

292. Mukata wakufwa nanjala

Cisambizgo ici cikutisambizga kuti usange tikukhumba tikhale makola, tikwenela kuseŵeza nankhongono zithu.

293. Wambula kumanya kwenda wangakwela chikhuni yayi
Wakutondeka kucita cinthu cipusu, cinonono wangacita yayi.

294. uyo wapola wakuluwa Chiuta

ŵanthu nyengo zinandi pala ŵali nasuzgo ndipo wokumbuka chiuta kuluska nyengo yila ŵalimakola.

295. Mwezi ukwenda padokopadoko kwene umala mizi na mizi
Kucita cinthu padokopadoko nipaka cikamale nchiwemi kuluska kucileka waka naumo cilili.

296. Kusekelela kwa meno nimutima yayi

Usange munthu wakulongozga jino ukwenela kulaŵisiska kuti mutima nawo wakondwela nadi cifukwa nyengo zinandi niseko pela kwene mukati mumutima muli vinthu vinyakhe.

297. Mizimu yikwizila Munthembo

Usange munthu makamaka mwana panji mubale winu wamukumbuskani cinthu cikulu ico mwanguluwako ico cikukhumbika kucitika panyengo yirayirayira nikuti ni muzimu walengeska kuti munthu yula wamuphalilani pa cinthu cila.

298. Wambula kumanya kuphika, wakulya vyambula kunowa
Chikuphindula kuti uyo wandamanye kacitilo kacinthu, kuti wangacita cinthu colongosoka yayi.

299. Ico cikameta nkhanga mpala cumanyikwa yayi
Ico cikuleta vinthu vyamunthondwe kuti vicitike cikumananyikwa yayi. Sono tukhumbika vinthu vyose tivicindike nakuviphwelelela. Nkhanga ilije lupala ndiposo ico cikalumeka cikumanyikwa makola yayi ndiko kukafuma chisambizyo ici.

300. kulikose wuko kayuni kangadukila kacali muchalo capasi.

Munthu waliyose nimulendu pachalo capasi cifukwa waliyose wakizala kucezga nakutiso wangalutaso kwambula cimanyisko. Nakufwa nintheula pela. Kulikose wuko wungaya leka kuti nilikuchalo cilendu ndipo wuli mulendu cala cifukwa nyengo yiliyose wungamuwona musiweni kulanyene kula.

301. Wakuwumba viŵiya, walije nayo nchito Mbavi
Cinthu ico cikovwila munthu munyakhe pakucita nchito yakhe, munyakhe walije naco nchito. Cikung’anamulaso kuti mupani munthu ico mukuwona kuti cingamovwila panchito yakhe.

302. Kufwa kwa muchekulu nkhocha nthamba yamabuku

Usange muchekulu wafwa nikuti mahala, ndondomeko na mudauko vyose vya luta. Cikutisambizgaso kuti tikwenela kupwelelela ŵanthu ŵalala kuti tisambilileko kwa iwo ukhalilo uwemi namachelo ghakhe usange takhala tekha.

303. Uyo watola kutowa watola suzgo

Usange pakutola mwakonkha uwemi wamwanakazi mukawonekelo kuluska nkhalo nikuti mwajiletelela mwekha suzgo cifukwa ŵanalume mbanandi awo ŵamukhumbenge mwanakazi uyu nanga uli ngwakutengwa kale.

304. Muswela panji Vula iyo yulokwa padokopadoko ndiyo yuzuzga dambo

Cinthu ico cikucitika padokopadoko nakutekanya ndico cikuŵa cakulongosoka kuluska cakucimbilila. Chisambizgo ici cikafuma kuvula iyo yikulokwa padokopadoko kwene yikuzuzga dambo kuluska yila yikulokwa yikulu panyengo yimoza.

305. Padokopadoko ndimo vyukulila vikombwe

Cinthu cikwenela kucitika naumo cikucitikila nyengo zose panji naumo cilili kuluska kucimbilila. Vikombwe vukula naumo vilili kuluska kuvicimbilila ndiko kukafuma chisambizgo ici.

306. Vula yulokwa pamutenje umoza pela yayi

Mwaŵi ukwizila munthu waliyose panji tinene kuti wungazila munthu waliyose. Chiuta wakusankha yayi wose ŵanthu mbakhe mumeso yakhe ndiposo wakuŵapa vyose ivyo iye wakhumba.

Chisambizgo ici cikiza pakuwona naumo vula yikulokwela. Cifukwa vula yikulokwa pamutenje panji nyumba iliyose.

307. Para mangwele yali mumaji yolila yayi
Pala munthu wakulya makola wakudandaula bweka yayi. Panji munthu uyo wakukhala makola wakuyowoya bweka yayi apo iyo wakhala. Chisambizgo ici cikafuma kulingwele ŵakati ŵaŵika mumaji

308. Wakwendeska vyakwendamo, wakuvutilako panji kwendeska mwaluŵilo usange wawona kuti nthowa kunthazi yilimakola.

Mungacita cinthu mwakuzirwa na nkhongono nadi usange mukumanya kuti vyakunthazi vilimakola panji niviwemi.

309. Luvwi wakusintha mutundu kulingana namalo mwakuti wakhalileko makola

Munthu wakulongosoka ni uyo wakumanya ukhalilo na mwambo wa uko wali mwakujicefya.

310. Bindila muchila nakubekeska makola

Usange muli kwaŵene panji muli naŵalaŵala kunchito awo ŵakhalapo, mukwenela kujicefya mwakuti mumanye makola kaseŵezelo, ukhalilo, kasungilano naumo vinthu vikwendela.


311. Ulendu utali, ukuyamba na nthangalalo yimoza

Kucita cinthu cikulu cakuzilwa nkhuyamba padokopadoko kwene kucicita mwakulogosoka nakumalizga.

312. Nthepute iyo yikugona bweka yikujisanga mumulomo wanjoka

Munthu wakwenda kwenda panji muleŵe wakugonana na ŵanthu ŵanandi wakujisanga mumatenda na nyifwa.

Nthepute yimoza dazi limoza manyi yikakhutaci kaya. Yikadukanga dukanga waka nthena nipaka paumalilo yikadukila mumulomo wanjoka ndipo iyo yikalyeka nakufwa.

No comments:

Post a Comment