VIGALAMALA – KUYOWOYA KWA MUVIGALAMALA – FIGURES OF SPEECH- MU CHISENGA NA CHITUMBUKA – by Sitwe Benson Mkandawile
1. Mapinda: Nindondomeko yisiweni, yakutumbikika na mwambo, yakuzomelezgeka na ŵanthu ŵanandi kuti yikuphala wunenesko mwakubisika nakulongosoka nkhanila. Viyelezgelo nivyakuti: Kudanjila nkhufika yayi. Luŵilo lwa mchicenga woyambila pamoza. Kaluvwi Kancheŵe nkhamoza. Kuli mapida yakupambanapambana; yaweluzgi, visambizgo, ŵanakazi, ŵanalume, ŵana navinyakhe. Wonani mubuku lamapinda lakulembeka na Sitwe Benson Mkandaŵile.
1.1 Mapinda yafupi: Yali na chigaŵa cimoza waka. Chiyelezyelo nchakuti. Dende Nkhulyelana.
1.2 Pindaŵili: Mapinda ya nthewula yali navigaŵa viŵili nakuti vigaŵa yivi vikukolelezgana pakupanga na pakuwona chig’anamulo cakhe. Chiyelezyelo nchakuti. Pala mukhumba mukakhale mumunthuzi pala mwacekula, pandani chikhuni sono.
1.3 Pindakanana: Yaliso navigaŵa viŵili nayo mapinda aya, kwene vigaŵa yivi vikuŵa nga vikukanana nakujisuska. Chiyelezyelo nchakuti. Nikolani mawoko, Malundi Nendenge.
2. Vigalamala: Kuyowoya kwakuyezgana mumahala kwakupita mumphepete. Kunena cinthu mwawukaziwukulu mwakuti munthu wajiganizile payekha.
3. Chisuzi/chisuzu: Chigalamala cila cikuphala kankhani kawemi mukapulikikilo kwene kalinacing’anamulo cakubisika. Chiyelezgelo ncha Visuzi panji visuzu vya kalulu na chimbwi.
4. Nthalika: Mazgo yala yakufubika mumafumbo pakuyezga munthu mumahala, Vinjelu, kaganizilo na mano yakhe.
4.1 Nthalika Zifupi: Nthalika yizi zilije zyelo lacandulo yayi. Zyolo lingafuma kulikose wuko munthu wangaganizila kuti vikukozganako na fumbo panji lingaŵa zyolo lafumbo. Viyelezyelo nivyakuti; Muzungu wakulingilila pawindo? Zyolo ni Mamphina. Ako, aka? Zyolo ni Matuzi. Wuku lupili, wuku lupili pakati zujuma? Zyolo ni Matako na vishuli.
4.2 Ndondombo (Ndondomeko + Fumbo): Izi ninthalika izo zikuyamba na ndondomeko nakumalizgila nafumbo. Chiyelezgelo nchakuti. Zuŵa limoza, munthu munyakhe wakanyamula Skaŵa, Mbeŵa na Pusi. Pusi wakulya mbeŵa pala mwavileka viŵili. Mbeŵa yikulwa Skaŵa pala mwavileka viŵili kwene pusi wakulya yayi Skaŵa. Wakati wafika pa chambuko, wato ukazomelezganga chinthu chimoza namweneco pakumbuska. Pala mwanyamula viŵili wato ukabilanga mumaji. Kasi Munthu uyu, wakambuka uli? Zyolo ndakuti; pakwambuka, tolani mbeŵa dankha nakwambuska. Pakuwela mutole Skaŵa panji Pusi nakwambuska kwene pala mwambuska, mutoleso Mbeŵa nakuwelelanayo. Pakulutaso, mutole cila changukhalako nakulekako mbeŵa. Cakwambuska caumalilo cikhalengeso mbeŵa yila mwanguyambila kwambuska nikuti vyose mwambuska nakuluta navyo paulendu.
4.3 Nthamazgo (Nthalika + Mazgo): Zyolo la nthalika izi likufuma mumazgo naumo yakunenekela panji naumo yakufumila ku uyo wakuyowoya. Viyelezgelo nivyakuti. Ico cili pakati pa “iwe na ine” nchivici? Zyolo ni na
4.4 Nthalembo (Nthalika + lembo): Zyolo la cing’anamulo ca nthalika izi cikufuma mukaseŵezyelo kamalembo. Viyelezyelo nivyakuti; Ico cikupangiska mayo kuti wakhale moyo nchivichi? Zyolo ni a. Ico cikupangiska Zuŵa kuti likhale Luŵa nchivici? Zyolo ni L.
5. Vidokoni: Mapinda, visuzu, nthalika na vigalamala ivyo vikusangika mu ukhalilo wa ŵanthu mu chalo.
6. Tunkhani: ndondomeko izo ŵanthu ŵakutanika tanika pa zaukhalilo wawo mumizinda ya muchalo.
7. Sumo: Kwimba kwa ŵanthu paŵekha panji pagulu mukujisanguluska panji kutumbika nakutelezga. Sumo zinyakhe zikusambizga za ukhalilo.
8. Chimanyikwilo: Chinthu cili cose ico cikulongozga kuti chinthu cinyakhe ciliko panji cikupangiska kuti chinthu cinyakhe cicitike. Chiyelezgelo nchakuti: pala mwawona tukowa munyengo ya Chihanya, mumanye kuti vula yili pafupi. Chinthu icho cikupangiska munthu panji ŵanthu kuti ŵamanye kuti chinthu cinyakhe citikonkhengepo
9. Sekapowaka: Kunena panji kutanika cinthu cautesi panji caunenesko mwakusekapo waka. Phindu lakhe ndakofya panji kusekeska waka ŵanthu.
10. Nchepesko (Nyulojayizi): Kucepeska mbiri yitali mwacikakamizo kuti yiŵe yicoko na mazgo yeneco yamubili yikulu.
11. Muwezgo (kuwelezgapo lembo limoza kwene na ving’anamulo vyakupambana): Kuwelezgapo lembo mukayowoyelo panji mukalembelo mukupambaniska cing’anamulo cakhe. Chiyelezgelo
Vula - Kung’anamula kuti funya vyakuvyala nakukhala
nkhule
Vula - kung’anamula kuti maji ayo yakuthonya kufuma kucanya kumabingu.
12. Chibiso (Nyulojayizi): Chidokonyi panji chisuzu ico cing’anamulo cakhe nchakubisika.
Chiyelezgelo: Chisuzu panji cidokonyi ico yesu wakapa ŵasambili ŵakhe pa zamulimi mu Bayibolo.
13. Nkhumbusko: Kunena cinthu cakumanyikwa kale ku ŵasambili mwakuti ŵasambile vyambula kumanyikwa. Chiyelezgelo: Nthalika ya mwana wakusoŵa mu bayibolo ni kumbusko lakusambizga ŵanthu kuti nawoso ŵangacinja mu umoyo wawo.
14. Yambizgilo (Malizgilo + yambilo)/ anadipulosisi (kufuma kulatini): kuwelezgapo lembo lawumalilo mundondomeko yapacanya nakuyambila ndondomeko yakukonkhapo. Chiyelezgelo.
Ine nangulota,
Nangulota kuti zuŵa, limoza tizamukuŵa na mutendele,
Mutendele wakujimasula isetekha mwakumasuka.
Mwakumasuka nga mbutesi.
15. Nyambilo/anafola: Kuwelezgapo panji kuyamba ndondomeko zakupambanapambana na lembo limoza pela mu mazgo, mukayowoyelo panji mukalembelo mumizele yose kuŵuyambilo. Chiyelezgelo;
Mwana winu wakupulika yayi
Mwana winu wakula
Mwana winu wakukhumbika kulanga
16. Kumalizgiro (yipisitulofi): Kuwelezgapo kwa mazgo Mukayowoyelo panji mukalembelo mumizele yose kuŵumambilo. Chiyelezgelo.
pala chalo Camala vyose vizamuwoneka
Vyakubisika vyose vizamuwoneka
Awo bakucimbila chiuta wose bazamuwoneka
17. Yambizgiro/simpulosi: kuyana kwa malembo kuŵuyambilo kwa ndondomeko nakuŵumalizgilo mundondomeko zakukonkhana. Kuwelezgapo kwa mazgo Mukayowoyelo panji mukalembelo mumizele yose yakukonkhana kuŵuyambilo na kuŵumalilo. Chiyelezgelo.
Ise tumanya nawumo tukhalila taŵenecho
Ise tumanya nawumo tukujisungila taŵenecho
Ise tumanya nawumo tukolelezgelana taŵenecho
Wonaniso muchivumbuizi poyemu kuwumalilo mumuzele wa Khumi na khumi nakamoza.
18. Dimilo: Kusambizga munthu kulingana na nkhalo yakhe pa yivyo wakucita. Kuzgola ndondomeko mukayowoyelo namukang’anamulilo pakuyowoya vyakucitika vya munthu. Chiyelezyeo. Mutima wacindele wulikumawoko kwene mulomo wavinjeru wuli mumutima.
19. Misusko: Mazgo ghala ghakususkana mucing’anamulo pala yaseŵezeskekela mumizele yakukonkhana. Chiyelezgelo;
Yikaba nyengo yiwemi
Yikaba nyengo yiheni
Yikaba nyengo ya muhanya
Yikaba nyengo ya usiku
Tikabanavyo vyose
Tikabavye vyose
20. Totoloji: Kunena cinthu cimoza pela munthowa panji ndondomeko zakupambanapambana. Chiyelezgelo. Nkwiza, mukwiza kwane, pala nafika pakhomo pinu, kwinu uko mukukhala, mumuzi winu nizamuzila vyane nakujitolela namweneco naumo nakhumbila.
21. Paladoxi: Ndondomeko yeneyiyo yikuwoneka nge yikujisuska yekha kwene ili na cing’namulo ca candulo na unenesko. Chiyelezgelo; Uyu mwana mbawise ŵa aŵa amudala. Tikayowoyeskenapo pa isetekha nangauli palinje uyo wakayowoyeska munyakhe. Wonaniso mu chivumbuzi poyemu muzele khumi na khumi na kamoza.
22. Zimoroni: Ndondomeko iyo yikujisuska yekha mukawonekelo kwene yili cing’anamulo cakubisika. Chiyelezgelo nchakuti; Ichi cipambi nchikali nakunowa chomene.
23. Kelenka/Hayipabo: Kuŵikilako cinthu kuti citowe kuluska naumo cilili. Nkhalila kuti masozi mugomo phamu. Munthu wangazuzga yayi mugomo namasozi.
24. Miyosisi: kujicefya panji kucefya cinthu mukayowoyelo. Munthu uyo wakukhumba kufwa nanthimbo nakumuphalila kuti Ŵakamutimba padoko.
25. Litotisi: Ndondomeko yakukana kwane yikung’anamula kuzomela. Viyelezgelo. Mungatondekanga yayi. Nchakutondeska kuti tingatondeka kuvina yayi.
26. Tayiloni: Kuseŵezeska mazgo yawemi kumunthu kwene mwaŵeneco mukung’anamula mazgo yaheni panji yaheni kwene mukung’anamula chinthu ciwemi. Chikung’anamulaso kuti, usange mukhumba kucita cinthu ciwemi, kwene chiheni ndico camucitikilani. Chiyelezgelo. Nafumapo ndipo naleka dende pamoto. Pala nawela nizasange lanyeka.
27. Sinekidoki: kuseŵezeska cigaŵa ca chinthu mumalo mwa chinthu cose ico cikuyowoyekapo. Chiyelezgelo. Zambia yamukutya bola na malaŵi. Ŵanthu khumi na kamoza ndiwo tikuti Zambia na Malaŵi kwene muvyalo ivi muli ŵanthu ŵanandi comene.
28. Mitonimi: kuseŵezeska chinthu cakwendezgana nacheneco panji cakukolelezgana nacheneco mumalo mwa chinthu ico cikuyowoyekapo. Chiyelezgelo. Tingayeluzga yayi milandu chifukwa mupando wulifumapo. Mupando wukumililila fumu.
29. Mulingazina: Kuseŵezeska zina la kaswili wa munthu pa chinthu ico wakumanya ku munthu munyakhe wuyo wakukonkhapo panji kuyezgako kucita chinthu cila mwakulongosoka nga ni kaswili yula. Chiyelezgelo. Nikalusha walelo uyu mukatyelo ka bola. Kalusha wakumanyikwa comene mukatyelo ka bola mu chalo ca Zambia.
30. Tekinonimu: Kuseŵezeska zina la mwana pakuchema ŵapapi ŵakhe. Viyelezgelo nivyakuti: Anabise, Awisethula, anyinasala.
31. Vulungamazgo Panji Lambikwiti: mazgo panji kayowoyelo ako kali naving’anamulo vinandi. Mazgo yanyakhe yali naving’anamulo vinandi usange yayowoyeka. Chiyelezgelo nchakuti: ‘Tiwone Muvula’. Ndondomeko iyi yikung’anamula vinandi; (1) Tiwone Muvula – mufunya vyakuvwala kuti timuwonele [kuphalila munthu waliyose]. (2) Tiwone Muvula – Kuphalila munthu uyo zina lakhe nitiwone kuti wavule munthu munyakhe. (3) Tiwone Muvula – tizamuwona munyengo ya vula.
32. Tululizimu: ndondomeko iyo yikuphala unenesko payekha. Viyelezgelo nivyakuti. Amayo mbanakazi. Adada mbanalume.
33. Wushatima panji Komizaleti: Kuwuska chitima mugulu la ŵanthu mukayowoyelo panji mukacitilo.
34. Vyamizimu: Mapemphelo yakumizimu panji sumo na kuyowoya kwa mizimu.
35. Lempya panji Nyulojizimu: kupanga lembo lipya panji kuseŵezeska lembo na mazgo ya sono panji malembo ayo yakuleka kusangika muchiyowoyelo. Chiyelezgelo. ‘Nkhowoko’ cikung’anamula cigaŵa ca woko pakuvwalila nkholoko.
36. MKozyomazyo panji Sinonimu: Malembo panji mazgo yakupambana mukalembelo kwene yali naching’anamulo cimoza pela. Chiyelezyelo. Kulya/kusheta/kunyopola. Sangwa/sekelela. Kwiya/kalipa/thupa. Lutanga/Hambanga/yambapo/pita. Duka/jumpha.
37. Yanagamu: Kuseŵezeska malembo ayo yali mu mazgo nakupanga malembo yanyakhe ayo yali naching’anamulo cinyakhe. Chiyelezgelo. Lulimi – Miluli. Malembo ayo yali mu lulimi L-u-l-i-m-I ndiyo yapanga m-i-l-u-l-i.
38. Kosekose panji Palindilomu: Malembo ayo yanga ŵelengeka kosekose kuyambila kumanyuma panji kunthazi. Viyelezgelo. Amama, atata, aziza, aza.
39. Konkodi: Kuzomelezgana kwa mazgo mukayowoyelo makamaka mukayabilo. Viyelezgelo nivyakuti. Munthu muwemi mutali. Munganena yayi kuti Munthu ŵawemi mutali. Chifukwaŵa na mu vindakolelezgane yayi mwakuyambila. Munganenaso yayi kuti munthu ŵawemi ŵatali.
40. Yufimizimu: Kuseŵezeska mazgo yawemi mkapulikilo pachinthu ciheni panji mazgo yaheni mukapulikilo pachinthu ciwemi. Ciyelezgelo; Mumalo muti Gotani ni nifwiti, mukuti Gotani nimukulu.
41. Saporiya: Ndondomeko yakudondweska nakwambula kujigomezga panji kulongozga kuti munthu wasoŵa cakucita mukayowoyelo. Ciyelezgelo; Mulandu ngukulu nkhumanya yayi cocita.
42. Matonimu: Malembo ayo yali na ving’anamulo vyakupambaniskana pa vyekha panji cing’anamulo ca lembo limoza nkhumanyuma kwa lembo linyakhe. Viyelezgelo; Chiwemi --- chiheni, Chikulu-----chidoko, Manakazi--- Mwanalume.
43. Homofonzi: Malembo ayo yakuzunulika nga njamoza pela kwene njakupambana mukalembelo and ving’anamulo. Ciyelezgelo; Dumula ‘kugaŵaniska’ Jumula ‘kuchajing’a panji muphalila mutengo’ Gumula, cigumula, vigumula.
44. Homogafu: Malembo ayo yakulembeka cimoza pela kwene yakuzunulika mwakupambana pambana na ving’anamulo vyakupambana. Ciyelezgelo nchakuti;
Vula ‘funyako vyakuvwala’ na
Vula ‘yikulokwa nga ni nyengo ya vula’.
Phula ‘poto pamoto’ na
Phula ‘la wuchi wa zimu’.
Sunga ‘thupi pala munthu pala wafya kumaono’
sunga ‘nyumba yako nakuyipwelelela’.
45. konoteti: Nkhongono za mazgo mukaseŵezeskelo. Kuti mazgo payekha yalije ching’anamulo kwene yangang’anamula cinthu cili cose kulingana naumo mwaseŵezeskela. Chiyelezgelo. Kulema - Anyirenda ŵalema sono. Chnga’anamula kuti anyirenda ŵenda chomene ndipo ŵavuka panji ŵafwa.
46. Dinoti: Ching’anamulo cha mazgo naumo yakukhumbikila kung’anamulila pa yekha naumo yalili. Chyelezgelo; vunda-chinthu canangika. Luma-seŵezeska meno nakuyanjizga mukati mwasaza.
47. Malapulopizimu: kuseŵezeska mazgo ayo yakupulikika chimoza pela kwene njakupambana. Chiyelezgelo. Kunula/kunyula. Kuthula/Kuthila.
48. Dikilako: Kuŵikilako chinthu mukuseŵezeska mazyo ayo yakupulikika makola kuluska mazgo yaheni yenecho. Chiyelezgelo. Usange mukuphalila muthu kuti ni Ndege yapasi nikuti munthu uyo wakwenda kwenda comene.
49. Sakamuloketi: Kupita mphepete pakuyowoya Chinthu mumalo mwakunena chinthu naumo chilili panji naumo citicitikilenge. Chiyelezgelo; A Gondwe mbalwale chomene zani kuno mwaluŵilo- apo imwe mukumanya kuti Gondwe wafwa.
50. Muzgoliko – Kupindimula mazgo mukayowoyelo kuluska naumo yakwenela kuŵila. Chiyelezgelo nchakuti . Ine nkhalya mango - Mango nkhalya. Chiuta wane walusungu - Walusungu chiuta wane.
51. Zgangazina: Kuseŵezeska zina lakupepuka panji mazgo yakupepuka kuluska yazito pakuzunula chinthu panji zina. Chiyelezgelo; Hule – Wakwendendeka. Muleŵe - Wakwendendeka.
52. Zilagulu (Sikilagulu): Kuchefya panji kukuzga mazgo mukayowoyelo kulingana na gulu ilo imwe mukuyowoya nalo.
53. Vyawunthu (Pesonificati): Kuseŵezeska vinthu ivyo vikusangika panji kuphala za munthu ku vinyama, vinkhuni na vinthu vinyakhe. Wonani Chiyelezgelo muchigalamala musi.
Malita luŵa lane
Ndiwe zuŵa nausiku
Pala iwe palije
Ine nkhunyewa nakuzizima
54. Munthondwe: Kuwona cinthu ico nchakukanizgika panji cikuwoneka bweka panji kucitika bweka yayi pa muzi. Cinthu ici cingalengeshaso kuti cinthu cinyakhe cakukokhapo ciheni cicitike.
55. Nyamunthondwe: kuseŵezeska mazgo ya munthu agho ghakuphalika panji kuneneka na Chinyama. Chiyelezgelo. Kalulu wakati, nimudanjililaninge ŵanyane.
56. Nyamalena: Kuseŵezeska vikozgo panji ukhalilo wa nyama ku ŵanthu. Chiyelezgelo, Ndiwe ncheŵe yanakazi. Zulu ni munthu yayi, iyo wakubwentha-bwentha waka nthena.
57. Kanakoso: kunena chinthu nakukana chakukonkhapo chakhe. Ichi ndico cikulengeska vigalamala kuti viŵe vyakusuzga mkang’anamulilo nakeluzgilo. Chiyelezgelo nchakuti. Chabinga ndiyo wakutumbikika pa nyifwa iyi. Mazgo aya yakafuma Kwa Sitwe apo iyo wakaphalilanga ŵanthu chabinga ndiyo walikoma munthu yula wafwa. Ndondomeko iyi yingang’anamulaso kuti Chabinga wawovwila chomene panyifwa yila.
58. Zinakaŵilo: Vinthu ivyo vikuthyeka zina kulinganizga naumo vikupulikikila panji naumo vikukhalila. Viyelezgele nivyaku.
Chipopoma
Chingongongo
Patapata
59. Zgalembo: Kuzgala panji kuseŵela namalembo mumazgo. Chiyelezgelo nchakuti. Chifukwa nchivichi icho tikulindilila nipaka nkhumba yifwe ndipo tukuyipolesha? Namachelo mwamukunisanga ndine munthu wakumawono.
60. Palanomazga: kunena chinthu mwakubisika kulongozga wulala wa munthu wuyo wakuyowoya. Chiyelezgelo nchakuti. Tikuti tilimunyumba pala chijalo ncho jala.
61. Simili: Kulinganizga nakozganiska vinthu viŵili vyakupambana pambana kuseŵezeska nga. Chiyelezgelo nchakuti; ŵakulya nga ni ncheŵe. Akuwoneka nga ni mwanawinu.
62. Metafo: Kulinganiska panji kukozganiska vinthu kwanbulu kuseŵezeska nga ku vinthu vyambula kukozgana kwene pali chimoza icho chili pakati pavinthu ivi viŵili mukaŵilo. Viyelezgelo nivyakuti.
Zimba nikatundu wamunthu.
Chilembo nimphepo yamwanalume.
Thupi lakhe ni maji yekha.
Mulomo wakhe niluŵa.
63. Nyamaleza: Kuyezga wukhalilo wanyama muthondo panji nkhalo zanyama.
64. Madimbi: Kuyezga wukhalilo wamuchalo panji kuyezga munthu nawumo wakuyowoyela panji nawumo wakwendela nakukhalila mu wumoyo wakhe mu chalo. Chiyelezgelo. Ghibi wakuseka nthena:ha ha ha ha haaaaa.
CHIGAŴA CA MAKHUMI YAŴILI: MIYEZI MU CHAKA
Miyezi muchaka Months of the year
1.0 Matika/janulanjala ……………. January
2.0 Muswela …..................………... February
3.0 Mukhuto/Nyakanyaka ……..……..March
4.0 Masika/khupulanyunyi ….……… April
5.0 Vuna ….................……………….May
6.0 Zizima/Mphepo ………...…………June
7.0 Fuvumphepo …….........………… .July
8.0 Mpupulu/Gungula ……...…………August
9.0 Lupya ……….................………….September
10.0 Zimyalupya ……........…………….October
11.0 Thukila ……….................……….. November
12.0 Vula ……………..................…….December
No comments:
Post a Comment